محافل خانگی در سنت ایرانی اسلامی قابل توسعه به تمام دنیاست

به گزارش ایکنا از اصفهان، آیین رونمایی، معرفی و بررسی کتاب «محافل خانگی»، روز گذشته، ۱۹ مهرماه در دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان برگزار شد.

در این نشست، امیر پرچمی، نویسنده کتاب به معرفی اثر خود پرداخت و اظهار کرد: همان‌طور که مقام معظم رهبری بیان کردند، زمانی در ترویج و تبیین فرهنگ دفاع مقدس موفق هستیم که نوجوان و جوان امروزی نیز همان‌طور به دفاع مقدس نگاه کند که ما در آثار آن را معرفی می‌کنیم.

وی افزود: ما ظرفیتی در قالب صله‌رحم و محافل خانگی داریم که مختص شیعه و به‌خصوص جامعه ایرانی اسلامی است و بسیاری از افراد با آن آشنا نیستند. این کتاب، دانش‌نامه و تجربه‌نگاری عملی به‌شمار می‌رود و دغدغه اصلی آن این است که چگونه محفلی دینی می‌تواند به تقویت و ترویج دینداری و دین‌باوری به‌ویژه در نسل جوان کمک کند.

نویسنده کتاب «محافل خانگی» بیان کرد: طی تحقیقی که درباره هیئت‌های مذهبی موفق در نقاط گوناگون شهر با مدیریت آقای قطبی انجام دادیم نیز به این نتیجه رسیدیم که وقتی جوانان ما در بافت هیئت به این باور برسند که اسلام نسخه‌ای کارآمد، موفق و به‌روز در تأمین نیاز‌های زیستی، روانی، اقتصادی و اجتماعی آنان است، به‌طور منطقی به آن تعلق پیدا می‌کنند.

وی ادامه داد: شهید محمدباقر صدر نیز در کتابی همین دغدغه را مطرح کرده است که اسلام باید برترین و کارآمدترین نسخه برای تأمین نیازهای همین دنیای ما معرفی شود؛ درواقع ضعیف‌ترین نوع معرفی دین این است که بگوییم باید در این دنیا سختی‌هایی را تحمل و از بعضی لذت‌ها خودمان را محروم کنیم تا در آن دنیا به برکاتی برسیم.

پرچمی تصریح کرد: روشنفکران اسلام معاصر، از جمله شهید مطهری و رهبر معظم انقلاب بر این باورند که چشیدن طعم حیات طیبه و اسلام در زندگی این دنیا، مقدمه آخرتی خوب است؛ یعنی زمانی که نتوانیم از اسلام و آموزه‌های آن، زندگی رضایت‌بخش و با آرامش و آسایش داشته باشیم، در آن دنیا نیز نمی‌توانیم بهره چندانی ببریم؛ «الدنيا مزرعة الآخرة.» اسلام نسخه‌ای‌ست که برای جزء به جزء این دنیا در سبک زندگی برنامه دارد؛ بنابراین دغدغه اصلی در کتاب «محافل خانگی» نیز همین بوده است که چگونه می‌توان یکی از الگوهای اسلام را که صله‌رحم و محفل دینی خانوادگی است، به زمینه‌ای تبدیل کرد که هم برای نوجوانان و جوانان در زندگی روزمره، برکاتی در پرتو دین حاصل شود و هم تعلقی به آموزه‌های دینی پیدا کنند.

موارد تأثیرگذار در پایداری محافل خانگی

وی اضافه کرد: مطالبی براساس مستندنگاری و مستندسازی تجربیات موفق محافل خانگی در این کتاب جمع‌آوری شده است و چند محور دارد که شامل چگونگی تولد محفل و چگونگی تداوم و اثرات آن است. در قسمت تداوم و پایدار بودن محفل، مواردی که تأثیرگذار است، عبارتند از ساده بودن محفل؛ فضای محفل را نباید سخت و پیچیده کنیم، محتوایی که می‌خواهیم انتقال دهیم و برنامه اطعام و مکان آن را ساده برگزار کنیم. مورد دوم این است که محفل باید جذابیت داشته باشد و مورد دیگری که در پایدار بودن محافل تأثیرگذار به‌شمار می‌رود، مشارکت‌بخشی اقوام است.

نویسنده کتاب «محافل خانگی» ادامه داد: در راه‌اندازی اولیه محفل، فردی که فامیل او را قبول دارند و برایش ارزش قائل‌اند، باید مشارکت ویژه‌ای داشته باشد؛ بنابراین در راه‌اندازی اولیه و تداوم محافل خانگی مشارکت بسیار مهم است و مورد دیگری که در این‌باره تأثیر دارد، این است که بافت محافل خودمان را خوب بشناسیم و متناسب با آن محتوایی عرضه کنیم. عرضه محتوا نباید به‌گونه‌ای باشد که صرفاً خودمان آن‌ را بپسندیم؛ در نتیجه برای راه‌اندازی محفل ابتدا باید بافت فامیل را بشناسیم، به وضعیت موجود آن احترام بگذاریم و با اعضا ارتباط برقرار کنیم تا بتوانیم به مرور فضا را پرورش دهیم.

وی درباره اثربخشی محافل گفت: باید چنین برداشتی شکل بگیرد که محفل دینی خانوادگی، هم در تفریح و هم در تعالی مادی و معنوی تأثیر دارد. اتحاد و همبستگی نیز در شکل‌گیری و تداوم محافل خانگی بسیار مؤثر است. سفره نیز جزئی از محافل خانگی به حساب می‌آید که مدیریت آن بسیار مهم است و نباید به این مسئله ساده نگاه کنیم؛ چراکه سفره در فرهنگ ایرانی نماد اتحاد و با هم بودن است.

پرچمی بیان کرد: در این کتاب، در قسمت عملیاتی محافل خانگی، دو گروه مخاطب داریم؛ گروهی که شامل اعضای فامیل می‌شوند و گروهی که مبلغ‌اند و همان‌طور که مقام معظم رهبری می‌فرماید، رساندن مطلب به مخاطب یک هنر است و نوشتن کتاب، پردازش هنری می‌خواهد؛ بنابراین این کتاب به شکلی تدوین شده است که تمامی این مخاطبان را دربرگیرد.

مدل‌های رایج تعاملات اجتماعی

در ادامه، حجت‌الاسلام محمد قطبی، مدیر مرکز ملی نوآوری و خلاقیت اشراق اظهار کرد: درباره محفل و اینکه مبنای آن در تاریخ کجاست و چه چیزی باعث می‌شود محفل معنا پیدا کند، می‌توان به مطالعات بسیاری پرداخت. من از طبیعت انسان شروع می‌کنم؛ انسان به تعبیر شهید مطهری، مدنی‌بالطبع است، به‌ویژه اینکه امروزه دامنه آموزش‌هایمان را در مدرسه و محیط‌های بزرگ اجتماعی قرار می‌دهیم و فرزندان ما از همان آغاز با جامعه ارتباط می‌گیرند و در محیط‌های بزرگ اجتماعی رشد می‌کنند؛ در نتیجه مدنی بودن و ارتباطات اجتماعی به شدت توسعه پیدا می‌کند. انسان نمی‌تواند به تنهایی زندگی کند و نیاز دارد با جامعه در ارتباط باشد.

وی افزود: برای حل این مسئله و پاسخ به این نیاز که انسان در جامعه باید تعاملات اجتماعی داشته‌ باشد، در دنیا مدل‌هایی رایج است که من به چند مورد از آنها به لحاظ اینکه به مدل محفل خانگی نزدیک است، اشاره می‌کنم. یکی از این مدل‌های رایج که نیاز مدنی‌بالطبع بودن انسان را تأمین می‌کند و به آن ساختار می‌دهد، اتحادیه و انجمن‌های صنفی است که در آن افراد براساس موقعیت‌های صنفی و شغلی خودشان دور هم جمع می‌شوند و آن هسته مرکزی را که نقطه قوام ارتباط آنان است، پهنه شغلی می‌گویند؛ برای مثال راننده‌ها در ادبیات ارتباط با یکدیگر، نوعی خرده‌فرهنگ دارند؛ بنابراین پهنه‌ شغلی، قوام مرکزی اتحادیه‌های صنفی است و انجمن‌هایی را شکل می‌دهد که انسان‌ها با هم در تعامل باشند و آن نیاز ارتباط اجتماعی خودشان را تأمین کنند.

مدیر مرکز ملی نوآوری و خلاقیت اشراق یادآور شد: مدل دیگر که در دنیا رواج دارد و امروزه توسعه خوبی پیدا کرده‌، انجمن‌های موضوعی اجتماعی است که اصطلاحاً به آنها سازمان مردم‌نهاد یا NGO و انجمن‌های مردمی می‌گوییم که در موضوعات گوناگونی شکل می‌گیرد، نیاز ارتباط اجتماعی انسان‌ها را قوام می‌بخشد و نقطه مرکزی آن پهنه موضوعی است؛ برای مثال علاقه‌مندان به حوزه محیط‌زیست در انجمن‌های محیط‌زیست جمع می‌شوند.

وی ادامه داد: مدل دیگری که رواج دارد، دورهمی‌های دوستانه است که کمی غیرساختاری‌ست؛ اما به هر حال نوعی بلوک اجتماعی محسوب می‌شود. ممکن است افرادی در اتحادیه‌های صنفی یا در انجمن‌های موضوعی جای نگیرند و یا احساس کنند آنها برایشان کافی نیستند؛ بنابراین به دورهمی‌های دوستانه رومی‌آورند که به‌صورت گعده‌های دوستانه و هسته مرکزی آنها غالباً تفریح و نشاط است.

قطبی تأکید کرد: یکی از مدل‌های خوبی که در سنت ایرانی اسلامی ریشه و تبار دارد و از نظر تاریخی، بخشی از مؤلفه‌ تمدن‌سازی ما را شکل می‌دهد، محافل خانگی است که مدل موفق و بسیار خوبی‌ محسوب می‌شود، نیاز به ارتباط اجتماعی و مدنی‌بالطبع بودن انسان را با مدلی کاملاً محلی و فامیلی تعمیق می‌کند و هسته مرکزی این محافل گاهی معنویت و مباحث مذهبی، مسائل اجتماعی، خیرخواهی و احسان و گاهی نیز مسائل اقتصادی است که هرکدام از این‌ها جایگاه خوبی دارند.

وی افزود: درواقع در محافل خانگی به فرهنگ، اجتماع و معنویت پرداخته می‌شود و جالب این است که غالب محافل نیز هر سه را توأمان با هم دارند و این به چرخه حکمرانی در جامعه کمک می‌کند. مواردی که نام بردم و شبکه‌های صنفی، موضوعی یا محلی امروزه زنجیره به هم پیوسته‌ای به وجود می‌آورند که در منظومه حکمرانی برای اداره جوامع از آنها استفاده می‌شود؛ در نتیجه ضرورت دارد که ما محافل خانگی را هم از منظر سیاسی و حاکمیتی، مسائل اجتماعی و مددکاری و هم از منظر ارتقای معنویت و تعمیق ایمان ببینیم که کتاب «محافل خانگی» نیز به این جنبه بیشتر پرداخته است.

چگونگی توسعه و تداوم محافل خانگی

رئیس دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان بیان کرد: اگر بخواهیم به موضوع محافل خانگی و توسعه و تقویت آنها بپردازیم، باید به دو پرسش جدی پاسخ دهیم؛ یعنی آیا به سمتی برویم که به محافل خانگی ساختار دهیم و توازن حکمرانی در آنها ایجاد کنیم یا محافل را سیال بگذاریم که این درواقع نوعی دوگانه است؛ اما وجه مشترکی نیز دارد.

وی اضافه کرد: پرسش دوم این است که آیا برای اداره یک محفل به سمت رویه‌سازی، استانداردسازی و مدل‌سازی یکسان برویم یا آزادی را به تناسب شرایط برای آن قائل شویم. این دو پرسش بسیار اساسی است که باید به آنها پرداخت و من شخصاً در خصوص هر دو پرسش، قائل به آزادی عمل هستم؛ نه به شکل مطلق؛ ولی نزدیک به این طیف که نه باید ساختار خشکی داشته باشیم و نه در مدل باید به سمت استانداردسازی و رویه‌بخشی برویم. البته در هرچیز دیگری نیز باید سیالیت دیده شود.

قطبی گفت: برای تداوم این کار، پیشنهادی برای جوامع و دفتر تبلیغات اسلامی دارم و آن اینکه دو‌، سه نوع مطالعه امتدادی و تکمیلی برای این کار در نظر بگیریم؛ یکی بحث‌های شخصی‌سازی محافل به تناسب مناطق گوناگون است؛ یعنی پهنه مطالعاتی‌مان را متناسب با اقلیم‌ها، مناطق و سبک‌های متنوع بررسی کنیم که حتی در سطح دنیا قابل مطالعه است و بر این اساس، یافته‌های جدیدی به دست خواهیم آورد.

وی یادآور شد: محفل خانگی قطعاتی دارد که کنار هم قرار گرفتن آنها به آن ساختار و معنا بخشیده و هر یک از این قطعات نیازمند بررسی و واکاوی است، از جمله سفره‌ها که در مطالعاتی که انجام داده‌ام، سفره به معنای پیوند عمیق در سنت ایرانی اسلامی شناخته می‌شود و احساس می‌کنم در دورهمی‌ها و گردهمایی‌ها حتی با وجود تنوع اقوام و اقیلم‌ها، سفره جایگاه بسیار بالایی دارد، پیوند اجتماعی ایرانیان را در سنت اجتماعی ما به شدت تقویت کرده است و امروزه حتی سفره را در محافل بزرگ سیاسی نیز می‌بینیم.

مدیر مرکز ملی نوآوری و خلاقیت اشراق افزود: همچنین در آیین‌های مذهبی‌مان سفره‌هایی داریم که منتسب به معصومین(ع) است، همچون سفره حضرت رقیه(س)، سفره امام حسن مجتبی(ع) و همچنین در مطالعاتی مشاهده کردم که سفره حضرت ابراهیم(ع) نیز وجود دارد. حتی در عادت‌واره‌های اجتماعی نیز سفره نقش ایفا می‌کند، همچون سفره عقد. در عبادت‌هایمان نیز شاهد نقش پررنگ سفره هستیم، همچون سفره افطار؛ درواقع سفره معنای وسیعی دارد، ابعاد گوناگون زندگی را پوشش می‌دهد و قطعه‌ای از محافل خانگی است که باید به‌طور مستقل بررسی علمی شود. متأسفانه بسیاری از این موارد و عادت‌واره‌ها را از دست داده‌ایم که باید احیا شوند. یکی دیگر از قطعه‌های مهم در محافل خانگی نیز موضوع تأمین اقتصادی است که اصطلاحاً به آن قرض‌الحسنه می‌گوییم.

وی بیان کرد: محافل خانگی قالبی‌ست که امروزه با افتخار می‌توانیم بگوییم قابل توسعه به همه دنیاست و اگر بخواهیم در جایی کار مذهبی انجام دهیم، پیش از اینکه با قامتی رسمی به نام مسجد وارد شویم، می‌توانیم با محفل آن را انجام دهیم و کم‌کم با توسعه آن می‌توانیم محفل را گسترش دهیم. در دسترس‌ترین و نفوذپذیرترین کار مذهبی می‌تواند در محافل خانگی انجام پذیرد و همچنین باعث تقویت روابط خانواده‌ها با یکدیگر می‌شود. 

قطبی تصریح کرد: تصور من این است که نظام مقدس جمهوری اسلامی که همچنان در طی این سال‌ها محافل خانگی را تقویت کرده‌، باز هم وظیفه دارد بدون دخل و تصرف ساختاری و تلاش برای رواج مدل‌های بسته و رویه‌سازی‌های انحصاری، راه توسعه و تقویت محافل خانگی را فراهم آورد.

فاطمه کاظمینی