قرن‌ها سرودن شعر در تبریک حج و نکوهش پایبند نبودن به دین
شاعران شیعه برای تبریک سفر حج به علمایی که از حج بازمی‌گشتند 200 قصیده و مقطوعه شعر و نصّ منثور سروده‌اند که بخشی از این اشعار نکوهش آنانی است که به حج رفته و به احکام دین پایبند نیستند.
مکه مکرمه و مدینه منوره، دو پایتخت و مرکز اصلی مذهبی و فرهنگی جهان اسلام است که همه طوائف و مذاهب اسلامی برای تثبیت موقعیت و مشروع نشان دادن مذهب و مرام خود می‌کوشند در آن دو شهر مقدس برای خود پیشینه‌ای جست‌وجو کنند. در این میان تاکنون درباره سوابق تشیع در حجاز و خدماتی که شیعیان عموماً و ایرانیان خصوصاً به حرمین مکرمین داشته‌اند پژوهشی انجام نشده بود؛ تا اینکه حجت‌الاسلام والمسلمین حسین واثقی، نویسنده و پژوهشگر، با واقف شدن به این خلأ و نیاز به تألیف مجموعه کتاب‌های «ذخائر الحرمین شریفین» اقدام کرد. تاکنون ۱۶ جلد از این کتاب به چاپ رسیده و چهار جلد دیگر آن در دست چاپ است.
حجت‌الاسلام والمسلمین واثقی برای معرفی جزئیات هرچه بیشتر خدمات و نقشی که شیعیان و ایرانیان در مکه و مدینه داشته‌اند، یادداشتی را با محوریت خلاصه موسوعه ذخائرالحرمین الشریفین در اختیار ایکنا قرار داده است که در بخش اول با پنج جلد این موسوعه آشنا شدیم و در بخش دوم نیز دو فصل دیگر را مطالعه کردیم و ادامه با جلدهای بعدی این موسوعه آشنا می‌شویم.
جلد هشتم: دیوان السید محمد بن علی بن حیدر عاملی مکی
صاحب این دیوان از علمای بزرگ شیعه بوده که در مکه به دنیا آمده و در همان شهر از دنیا رفته است، گرچه اصل او از جبل‌عامل است. وی گنجی ناشناخته و عظیم است. مهمترین نسخه دیوان او در کتابخانه عارف حکمت در مدینه منوره است که تصویر آن را در سفر حج تحصیل کردم، و نسخه دیگری در کتابخانه ملی پاریس و نسخه سوم در دارالکتب‌المصریه که میکرو فیلم آن در کتابخانه آیت‌الله حکیم در نجف اشرف موجود است و نسخه چهارم در مکتبه مکه‌المکرمه در محل ولادت پیامبر اکرم در مکه معظمه است.
تصاویر گردآوری شده را به ضمیمه موادی که درباره صاحب دیوان گردآورده بودم به شاعر ادیب سید عبدالستار حسنی تقدیم و درخواست کردم به تحقیق آن بپردازد.
بحمدالله تعالی وی از عهده این کار به خوبی برآمد، و نیز مقدمه‌ای در 65 صفحه بر آن نگاشت. در خلال این کار که به درازا کشید، من مواد بسیاری درباره تاریخ و آثار صاحب دیوان گردآورده بودم و آنها را در قالب مقدمه‌ای طولانی در 95 صفحه در آغاز کتاب جای دادم. و نیز اشعاری دیگر از او یافتم که در دیوان او نیامده بود و به عنوان استدراک در پایان دیوان افزودم. و نیز مقامه‌ای ادبی از وی به نام مُذاکَرَه ذَوي الراحه والعنا، في المفاخره بَینَ الفقر و الغِنیٰ در آخر کتاب آوردم که نشان‌دهنده قدرت او در نثر عربی است.
جلد نهم و دهم: أعلام المجاورین بمکه المعظمه
در این دو جلد شرح حال 327 نفر از علما و فضلای شیعه که برای مدتی یا در تمام عمرشان در مکه زیسته‌اند آمده است. در لابه‌لای آنها شاید حدود پنج نفر باشند که اهل علم نبوده‌اند. این کتاب در واقع تاریخ حوزه علمیه شیعه در مکه معظمه است.
منابع عمده این کتاب، نسخه‌های خطی است و می‌توان گفت مواد این کتاب فراهم آمده از حدود 1000 نسخه خطی است. صاحبان شرح حال از مناطق شیعه‌نشین مهاجرت کرده و در مکه مجاورت گزیده‌اند، در زمان‌هایی که جو سیاسی مناسب بوده، و چنین شرایطی بیشتر در قرون دهم، یازدهم و دوازدهم هجری روی داده است و هیچ‌یک از آنان بومی مكه نبوده‌اند. در جای جای کتاب، 150 نمونه دستخط از صاحبان شرح حال‌ها آورده‌ام، و این به نوبه خود بر غنا و اعتبار کتاب افزوده است.
در پایان و به عنوان ملحق کتاب، متن وقفنامه‌ای را آوردم که حکایت دارد چند روستا و مزرعه در حوالی شیراز، برای مکه مکرمه و مدینه منوره در اوائل قرن یازدهم هجری از سوی امامقلی خان والی شیراز و جنوب ایران وقف شده، و وقف‌نامه آن را قاضی شیراز علامه سید ماجد بحرانی نوشته است.
جلد یازدهم: أعلام المدینه المنوره، من بنی شدقم و غیرهم و دراسات فی تاریخ المدینه المنوره
مدینه النبی ـ پس از مكه معظمه ـ مهمترین شهر اسلامی و یكی از مراكز اصلی جهان اسلام می‌باشد كه درباره آن كتاب‌های بسیاری نوشته شده و به چاپ رسیده است. آن شهر خاستگاه اصلی تشیع بوده و ائمه اهل بیت: در آنجا می‌زیسته‌اند، و مجالس علمی آنان در آنجا تشكیل می‌شده است. همیشه بخشی از ساكنان آن را شیعیان تشكیل می‌داده‌اند و تشیع از قرن اول هجری تا به امروز در آن سرزمین حضور داشته است.
خطیب و امام جمعه و قضات رسمی مدینه تا قرن هشتم هجری از شیعیان بوده، و تا اوائل قرن دهم هجری امیر مدینه نیز از آنان بوده است. آری بر اثر تضییقاتی كه از سوی ستمگران بر آنان روا می‌شده، در دوره‌های زمانی متعدد، جمع بسیاری از آنان به عراق و ایران و شهرهای دیگر هجرت كرده‌اند. لكن با اینهمه سابقه و حضور، اطلاعات اندك و پراكنده‌ای از آنان در دست است، و ضرورت پژوهش‌های متعدد در این زمینه احساس می‌شود.
در این كتاب زندگینامه 157 نفر از دانشمندان و سادات شیعه مدینه آمده است و نیز آگاهی‌هایی درباره : قبرستان بقیع، دارالأحزان فاطمه زهرا(س)، قبه ائمه أطهار: نُخاوِله، نام برخی از شیعیان كه برای آبادانی حرمین شریفین كوشیده‌اند، قبّه حضرت حمزه سیدالشهدا ، مسجد امام علی و حضرت فاطمه(س) در كنار مسجد قُبا ، نام امیران شیعی مدینه، روابط بنی شدقم ـ از سادات مشهور مدینه ـ با نظام شاهیان هند، مراودات بنی شدقم با حكومت صفویان ایران ... .
اطلاعات این كتاب افزون بر منابع چاپی، از حدود 200 نسخه خطی گردآوری شده است.
جلد دوازدهم و سیزدهم: رحلات الکرام إلی بیت الله الحرام
این کتاب دو جلدی در بردارندۀ 34 سفرنامه عربی شیعی به مکه معظمه است که در مقدمi هر یک شرح حال صاحب سفرنامه و آگاهی‌هایی دربارi آن آمده است. فهرست نامگوی آنها بدین قرار است:
1 ـ سفرنامه منظوم سید علی خان مدنی، سال 1114 هـ ق. ج1، ص 30 ـ 25.
2 ـ سفرنامه سید مرتضی بن علی بن علوان شامی، سال 1121 ـ 1120 هـ ق. ج 1، ص 72 ـ 37.
3 ـ سفرنامه سید علی خان حُویزی مشعشعی موسوی، سال 1124 ـ 1122 هـ ق. ج 1، ص 156 ـ 73.
4 و 5 ـ دو سفرنامه از سیّد عباس بن علی بن نورالدین العاملی المکی. سالهای 1140 و 1131 هـ ق، ج 1، ص 222 ـ 157.
6 ـ سفرنامه منظوم سید صادق فحّام أعرجی، سال 1188 هـ ق. ج 1، ص 210 ـ 197.
7 ـ سفرنامه منظوم سیّد محمّد زین الدین الحسنی البغدادی معروف به سیّد محمّد زینی. ج 1، ص 222 ـ 211.
8 و 9 ـ دو سفرنامه از سید عباس بن أحمد حسینی اردستانی لکهنوی، سالهای 1284 و 1254 ـ 1253 هـ ق. ج 1، ص 421 ـ 223.
10 ـ سفرنامه میر حامد حسین کنتوری لکهنوی، سال 1282 هـ ق. ج 1، ص 596 ـ 423.
11 ـ سفرنامه سید محمد لواسانی عصّار تهرانی، سال 1290 ـ 1289 هـ ق. ج 1، ص 610 ـ 597.
12 ـ سفرنامه شیخ محمد حسن آل کبّه بغدادی، سال 1292 هـ ق. ج 1، ص 642 ـ 611.
13 ـ سفرنامه سید محمد حسن فاضل فانی یزدی، سال 1313 هـ ق. ج 2، ص 13 ـ 5.
14 و 15 ـ سفرنامه‌های سید عبدالحسین شرف الدین، سالهای 1340 و 1328 هـ ق. ج 2، ص 34 ـ 15.
16 ـ سفرنامه سید هبه الدین شهرستانی، سال 1331 هـ ق. ج2، ص 71 ـ 35.
17 ـ سفرنامه احمد عارف الزین، سال 1340 هـ ق. ج 2، ص 136 ـ 73.
18 ـ سفرنامه سید خلیل هاشم عاملی، سال 1347 هـ ق. ج 2، ص 153 ـ 137.
19 ـ سفرنامه سیّد رضا هندی، سال 1347 هـ ق. ج 2، ص 166 ـ 155.
20 ـ سفرنامه منظوم شیخ محمّد علی یعقوبی، سال 1362 یا 1361 هـ ق. ج 2، ص 174 ـ 167.
21 و 22 ـ سفرنامه‌های شیخ آقابزرگ تهرانی، سالهای 1377 و 1364 هـ ق. ج 2، ص 195 ـ 175.
23 ـ سفرنامه شیخ هادی خفاجی کربلائی، سال 1365 هـ ق. ج 2، ص 204 ـ 197.
24 ـ سفرنامه سیّد محمّد باقر شخص أحسائی، سال 1372 هـ ق. ج 2، ص 209 ـ 205.
25 ـ 27 ـ سفرنامه‌های شیخ ابراهیم بن سلیمان عاملی، سالهای 1390 و 1381 و 1380 هـ ق، ج 2، ص 229 ـ 211.
28 ـ سفرنامه سیّد معتوق بعّاج، سال 1381 هـ ق. ج 2، ص 238 ـ 225.
29 ـ سفرنامه سیّد محمود شاهرودی، سال 1386 هـ ق. ج 2، ص 254 ـ 239.
30 ـ سفرنامه منظوم سیّد محسن حکیم نجفی، سال 1387 هـ ق. ج 2، ص 331 ـ 255.
31 ـ سفرنامه منظوم علی وزنی عاملی. ج 2، ص 336 ـ 333.
32 ـ سفرنامه سیّد محمّد رضا شرف الدین، سال 1389 هـ ق. ج 2،ص 348 ـ 337.
33 ـ سفرنامه منظوم شوقی جابر علی حلّی، سال 1397 هـ ق. ج 2، ص 371 ـ 349.
34 ـ سفرنامه منظوم محمّد حسن محیی‌الدین حلّی، سال 1434 هـ ق. ج 2، ص 384 ـ 373.
در آخر جلد 13 پنج پیوست مهم آمده است بدین ترتیب:
- شش قصیده شبیه شش سفرنامه، ج 2، ص 400 ـ 385.
- فهرست 21 سفرنامه حج عربی شیعی که پیشتر چاپ شده است، ج 2، ص 415 ـ 401.
- سفرنامه‌ای تخیلی به حج، ج 2، ص 431 ـ 417.
- حجازیات، از: سید طالب حیدری کاظمی شاعر معاصر، ج 2، ص 444 ـ 433.
- تاریخ حج 130 نفر از بزرگان شیعه و آگاهی‌هایی درباره سفر حج آنها، ج 2، ص 588 ـ 445.
جلد چهاردهم: جابر بن عبدالله الأنصاری حیاته و مسنده
آ ـ زندگینامه جابر انصاری بر مبنای کتب همه مسلمانان، ص 130 ـ 23.
گوشه‌ای از زندگینامه جابر و خاندانش، ص 49 ـ 23.
جابر با رسول خدا 9 در غزوات، ص 70 ـ 50.
جابر با امیرالمؤمنین 7، ص 80 ـ 74.
جابر با ائمه دیگر، ص 100 ـ 84.
موقعیّت علمی جابر، ص 107 ـ 103.
مشایخ و راویان جابر، ص 126 ـ 115.
ب ـ مسند جابر الأنصاری، ص 411 ـ 127.
معجزات رسول الله 9، ص 131.
حدیث مشهور لوح، ص 159.
فضائل امیرالمؤمنین 7، ص 169.
فضائل فاطمه الزهراء 3، ص 256.
فضائل الحسنین 8، 265.
فضائل عموم أهل البیت :، ص 271.
رساندن جابر سلام رسول خدا را به امام باقر، ص 305.
المهدی المنتظر در روایات جابر، ص 313.
آداب و اخلاق در روایات جابر، ص 315.
دعا و عبادت در روایات جابر، ص 345.
آراء فقهی جابر، ص 357.
آراء تفسیری جابر و ...، ص 366.
تلخیص و ترجمۀ این کتاب به فارسی نیز چاپ شده است.
جلد پانزدهم: تهاني الکرام لحجّ الأعلام
در بردارنده (200) قصیده و مقطوعه شعر و نص منثور که شاعران و سرایندگان عرب برای تبریک سفر حج به علمایی که از حج باز می‌گشتند سروده‌اند، از روزگار قدیم تا زمان حاضر و نیز:
آ. نکوهش آنان که به حج رفته و به احکام دین پایبند نیستند.
ب. اجازه گرفتن از مافوق برای سفر حج.
ج. سپاس از کسانی که راه حج را برای حجاج گشودند.
د. توصیه‌هایی به آنان که عازم سفر حج شده‌اند.
جلد شانزدهم: حجه الوداع کما رواها أهل البیت:
این کتاب بی‌نظیر و گسترده در بردارندۀ سفرنامه حج رسول خدا(ص) از مدینه است و تمام ماجراهای این سفر بسیار مهم را در برمی‌گیرد، از اعلام عمومی در بین مسلمین، تا مسائل میقات مسجد شجره، حوادث بین راه، وقایع مکه، ماجراهای مواقف مشرفه، بازگشت به مدینه، حادثۀ بسیار مهم غدیرخم، تا ورود به مدینۀه منوره. این کتاب دو جایزه گرفته است: جایزه قابل تقدیر از وزارت ارشاد، و جایزه کتاب سال حوزۀ علمیه در سال 1384 هـ ش.
تلخیص و ترجمۀ فارسی این کتاب نیز به نام همگام با پیامبر در حجه الوداع چاپ شده است.
ترجمه کامل انگلیسی این کتاب انجام شده و مجمع جهانی أهل البیت : آنرا در سال 2020 م چاپ کرده است.
مجلّدات در دست انجام
مجلّدات بعدی این سلسله که کار آنها به پایان رسیده، و به زودی چاپ و منتشر می‌شود بدین قرار است:
جلد هفدهم: القاضي مهنّا بن سنان المدني حیاته و آثاره
محتوای این كتاب چنین است:
آ . زندگینامه سید مهنا مدنی، قاضی رسمی شیعه در مدینه منوّره در قرن هشتم هجری.
ب . چهار دسته سؤالات تاریخی، حدیثی، تفسیری، اعتقادی و فقهی (جمعاً 279 سؤال) كه از سوی سید مهنا مطرح شده، و علامه حلی خود به سه دسته از آنها پاسخ داده و در ضمن جواب‌ها، دو اجازه برای سید مهنا صادر كرده است.
جواب‌های دسته چهارم را فرزند علامه حلی فخر المحققین نگاشته، و نیز به سید مهنا اجازه داده است.
ج . مناظره كتبی سید مهنا مدنی با ابن الحسام ابراهیم بن أبی الغیث یكی از علمای شیعه لبنان، درباره احترام سادات، كه جالب و خواندنی است.
د . یكی از تألیفات سید مهنا مدنی كتاب أحسن الخلال المختصره من كتاب الخصال است كه فشرده خصال شیخ صدوق است و شوربختانه نسخه‌ای از این مختصر در دست نیست، لیكن كفعمی دانشمند معروف ( د 905 هـ) آن مختصر را یكبار دیگر تلخیص كرده و نسخه‌ای خطی از آن در دست است كه تحقیق شده و در این مجموعه آمده است.
جلد هجدهم: مطلع الشمسین في فضائل حمزه و جعفر ذي الجناحین
تألیف حجه‌الإسلام شیخ محمد باقر بهاری همدانی (د 1333 هـ ق) که تاریخ دو شخصیت ممتاز در آغاز اسلام و در زمان پیامبر اکرم (ص) است، یکی حضرت حمزه سید الشهداء، و دیگر جعفر طیّار. من این کتاب را از روی دستخط مؤلف تحقیق کرده و دو فصل به آن ضمیمه کرده‌ام:
آ. فهرست آنچه کتاب یا مقاله، به عربی و فارسی دربارۀ این دو شهید عظیم تألیف شده است.
ب. پژوهش دربارۀ موسم زیارتی حضرت حمزه که ـ تا پیش از دولت سعودی ـ هر سال در ماه رجب کنار قبر آن حضرت در احد، بیرون مدینه منوره برگزار می‌شده و مسلمانان از مکه و یمن و طائف و ینبع و روستاها به اُحد می‌آمدند تا 12 ماه رجب در آنجا می‌ماندند، و از آنجا به شهر مدینه برای زیارت می‌رفتند، و برمی‌گشتند به احد.
جلد نوزدهم: الإجازات الفاخره لنقل الحدیث عن العتره الطاهره
در این کتاب 140 اجازۀ روائی گردآوری شده که بخشی از آنها در مکه یا مدینه از سوی علمای شیعه نگاشته شده، و بخشی دیگر را در لابلای نسخه‌های خطی یافته‌ام و برای آنکه حفظ شود و از دست نرود در این کتاب آورده‌ام.
جلد بیستم: المستدرك علی موسوعه ذخائر الحرمین الشریفین
پرونده همۀ موضوعات این مجموعه همچنان گشوده است، اطلاعات جدید پیدا شده که مربوط به هر یک از مجلدات چاپ شده است همه را در مجلد بیستم آوردم با نظم و ترتیب و ارجاع به محل مناسب در مجلدات پیشین. مستدرکات تاکنون یک جلد قطور شده است.
باید بگویم که پرونده این موسوعه در 20 جلد بسته نشده، چنانچه مواد و اطلاعات مناسب پیدا شود به یاری خداوند ادامه خواهد یافت.
در تلاشم یک مجموعه کتاب به زبان فارسی منتشر کنم، برخی از آنها که سر و سامان یافته بدین قرار است:
1 ـ سفرنامه‌ها و یادداشت‌های حج، از نویسندگان مختلف.
2 ـ مجموعه مقالات من که پیشتر چاپ نشده و برخی که چاپ شده تکمیل شده است.
3 ـ حج‌نامه در هشت فصل.
آ. قراردادهای حج نیابتی.
ب. الگوهای قرارداد حج نیابتی.
ج. شهادت نامه‌های انجام شدن حج نیابتی.
د. وصیت نامه‌های قبل از سفر حج.
هـ . قراردادهای گوناگون برای خدمات به حجّاج.
و. نشان‌های راه حج.
ز. تبریک به حجّاج.
ح. تبلیغات کاروان‌ها برای جذب حجّاج.
به جز آنچه آمد سه بند دیگر باید بیفزایم تا کارنامۀ تألیف و تحقیق من تکمیل شود:
1 ـ نگارش حدود 40 مقاله در مجلّات و نشریات معتبر.
2 ـ سرپرستی و مشارکت در تحقیق و ویرایش 40 جلد از کتب علمای بزرگ.
3 ـ تألیف کتاب‌های زیر:
أ. دعاهای قرآن، فارسی، 10 چاپ توسط بوستان کتاب قم، باید بیفزایم که دو ترجمه جداگانه و مستقل از این کتاب به زبان فرانسه انجام شده و به چاپ رسیده است.
ب. در کوی جانان، فارسی، چاپ توسط بوستان کتاب قم. این کتاب دو سفرنامه به عتبات مقدسه عراق را در بر دارد که در سالهای 1378 و 1380 هـ ش اواخر حکومت صدّام ملعون انجام شده است.
ج. همگام با پیامبر در حجه الوداع، تلخیص و ترجمۀ فارسی از کتاب خودم به نام حجه الوداع کما رواها أهل البیت: که هر دو چاپ شده است.
د. جابر بن عبدالله أنصاری، گزینش و ترجمۀ فارسی از کتاب خودم به نام جابر بن عبدالله الأنصاری حیاته و مسنده که بوستان کتاب قم آن را چاپ کرده است.
هـ. الشیعه في کتاب بغیه الطلب في تاریخ حلب، گزینش اطلاعات شیعی از کتاب بزرگ بغیه الطلب تألیف ابن العدیم است که با افزودن آگاهی‌ها و مواد دیگر تکمیل شده و در سال 1384 ش انتشارات دلیل ما آن را چاپ کرده است.
انتهای پیام
