فساد دانشگاهی در رشته‌های پزشکی و مهندسی بیشتر است

 

بر  اساس مطالعات و تجربیاتی که بنده داشته‌ام بسیاری از کشورهای دنیا در حال تلاش برای افزایش اصالت متون پژوهشی و کاهش انواع و اقسام فساد دانشگاهی هستند. در دنیا، نهادها، ارگان‌ها و سازمان‌هایی وجود دارند که در مورد نظام مالکیت فکری کار می‌کنند که ما هم در برخی از آنها عضو هستیم. رویکرد تطبیقی، ما را بیشتر با خودمان آشنا می‌کند. وقتی آموزش تطبیقی را به عنوان یک درس در دانشگاه‌ها تدریس کنیم بیشتر با تفاوت‌ها و تشابهات خود با سایر ملت‌ها آشنا می‌شویم و می‌فهمیم ما که هستیم؟ پژوهشی توسط یکی از پژوهشگران غربی انجام شده که بسیار جالب است و به فساد دانشگاهی پرداخته است. در دانشگاه‌ها گاهی بد اخلاقی‌هایی صورت می‌گیرد که بخشی از آن فساد مدیریتی دانشگاه از سطح کارشناسی و کارمندی تا رئیس دانشگاه و سیاستگذاری هیئت امناست که بحث امروز ما نیست. 

دانشگاه، عقل نقاد جامعه در جهان توسعه یافته و مرجع هدایت جامعه به سمت اخلاق و درستی در سیاست، اقتصاد، اجتماع، فرهنگ، نهاد قدرت، صنعت و تجارت است اما می‌بینیم که خودِ دانشگاه گرفتار بی‌اخلاقی شده است. امروزه یکی از کلیدی‌ترین رسالت‌های دانشگاه نسبت به جامعه، مسئولیت اخلاقی آن است حال سؤال این است که چرا خود دانشگاه گرفتار فساد شده است در حالیکه جامعه باید به عنوان خردِ ناب جامعه در مقابل قدرت بایستد. به دلیل شخصیت مستقل جامعه است که آن را خردِ آزاد جامعه و عقل نقاد می‌نامند. به معنای دیگر دانشگاه باید سلامت خود را از منظر اخلاقی حفظ کند.

 

در سال 2016 نقشه‌ای درباره سرقت‌های علمی در دنیا منتشر شده که مثلاً آلمان در آن بازه زمانی 9201 نویسنده و پژوهشگر داشته‌اند که 297 نفر از آنها مشکل پژوهشی و سرقت علمی داشته‌اند. ایران در آن زمان 1154 پژوهشگر داشته است که 64 نفر مشکل داشته‌اند آمریکا 26052 داشته که 1236 نفر درگیر فساد دانشگاهی شده‌اند. لذا مشکل فقط متعلق به ایران نیست بلکه در سایر کشورها هم چنین مشکلی وجود داشته است. از سوی دیگر اگر می‌خواهیم در دانشگاه اخلاق پژوهش را توسعه دهیم باید بدانیم که در جامعه و بافتار اجتماعی نیز ممکن است مشکلاتی باشد که منجر به مشکل در دانشگاه شده است لذا ابتدا باید مشکلات اجتماعی را برطرف کنیم و سپس به دنبال رفع مشکلات نهاد دانشگاهی باشیم. 

 

جالب است که فساد در رشته‌های مختلف هم متفاوت است. بر اساس مطالعات جهانی فساد دانشگاهی که در رشته‌های پزشکی و مهندسی وجود دارد بیش از همه است. در ایران هم وضعیت همینگونه است و در یک بازه زمانی حدود پنج تا شش ساله که آثار 300 محقق ایرانی بررسی شده است حدود 1/2 درصد از آنها مربوط به علوم انسانی و اجتماعی و حدود هفتاد درصد مربوط به مهندسی و پزشکی بوده است.  جالب است که در چین مشاهده می‌کنیم که 54 درصد از مقالاتی که در یک بازه زمانی بررسی شده جعلی تلقی شده و از دایره نشر خارج شده‌اند. 

یکی از اتفاقاتی که در چین رخ می‌دهد این است که در آنجا تولید علم، یک امر سیاسی است چراکه رابطه تنگاتنگی بین دانشگاه با قدرت وجود دارد. البته دانشگاه‌های آنها در گرفتن دانشجو و استاد بین‌المللی و استفاده از زبان‌های بین‌المللی آزادی دارند که این مسئله در کشور ما رایج نیست. اما همین رابطه بین قدرت و دانشگاه در چین، عطشی ایجاد کرده که دانشگاه برای نهاد قدرت، اقدام به عددسازی کند تا ثابت شود که دانشگاه‌های چین نقشی تعیین کننده در تولید علم در جهان دارند. 

 

مسئله دیگر بررسی مجازات‌هاست که در کشورهای مختلف وجود دارد. در انگلیس اگر در رساله یا پروپوزال یک دانشجوی دکتری، تا ده درصد تخلفات وجود داشته باشد او را مجازات نمی‌‌کنند اما اگر ده تا چهل درصد تخلف باشد تا شش ماه به او فرصت می‌دهند که اقدام به اصلاح کند. اگر کار وی بین چهل تا شصت درصد سرقت تشخیص داده شود تا یک سال فرصت دارد و اگر بالای شصت درصد باشد کلاً رساله وی را کنسل می‌کنند. واقعیت این است که آئین‌نامه‌های دانشگاهی ما در این زمینه بسیار سخت‌گیرانه‌تر است اما ملاحظه‌کاری زیادی صورت می‌گیرد چراکه برخی از حواشی و واقعیت‌ها را در نظر می‌گیرند و مثلاً می‌گویند دانشجوی دکترا در انگلیس، ماهانه 1500 دلار حقوق می‌گیرد اما دانشجوی ما از چنین امکاتاتی برخوردار نیست. از سوی دیگر خانواده دانشجویان آنجا از وضعیت مالی بهتری برخوردار هستند ولی خانواده بسیاری از دانشجویان ما زیر خط فقر هستند لذا اگر رساله یا پایان‌نامه وی کنسل شود ممکن است مشکلات بسیاری در زندگی برای وی پدید بیاید.

 

داستان جالبی که لازم است اشاره کنم این است که یک دانشجوی 27 ساله قزاقستانی به نام الکساندرا الباکیان که به نوعی هکر علمی بود در سال 2011  وب‌سایتی طراحی کرد که مقالات تمام مجلات معتبر جهان را هک کرد و در وب‌سایت گذاشت. وی به رابین هود علمی معروف شد چراکه برخی از مقالات بسیار گران و در حد دویست دلار هستند. وی تحت تعقیب پلیس قضایی بین‌الملل قرار گرفت چراکه حدود پانزده میلیارد دلار به مجلات بین‌المللی ضرر وارد کرد اما وی کوتاه نیامد و گفت من اینکار را برای جهان محروم از دسترسی به علم و دانش همانند کشور خودم انجام می‌دهم که ناچاریم از رژیم دلار استفاده کنیم. 

واقعیت این است که حاکمیت رژیم دلار برای بسیاری از کشورها سخت است و به صورت انحصاری در اختیار آمریکاست و برخی کشورها تلاش کرده‌اند به وسیله یورو، هژمونی آن را بشکنند که تا حدودی در بین خودشان موفق شده‌اند اما هنوز مبادلات با آمریکا صرفاً با دلار است. وی در سه ماه، پنجاه میلیون مقاله را سرقت و در سایت خود بارگذاری کرد که بیشترین دانلود آن هم از جانب ایرانی‌ها با دانلود بالغ بر دو میلیون و ششصد هزار مقاله بود.

 

البته از منظر اخلاقی، اصلِ اینکار درست نیست چراکه سرقت محسوب می‌شود اما از سوی جهانِ برخوردار با این مکانیزمی که از دیتاهای علمی ایجاد کرده است منجر به سختی‌هایی برای کشورها نابرخوردار شده است. همچنین بسیاری از همین مقالات را نویسندگانی از کشورهای نابرخوردار نوشته‌اند و برای آنها ارسال کرده‌اند لذا از این منظر کار غربی‌ها در پولی کردن این مقالات ظلم محسوب می‌شود. 

نکته دیگر درباره دلایل فساد دانشگاهی این است که طبق پژوهش‌ها، بسیاری از نویسندگان مشکل فشردگی زمان داشته‌اند و مجبور بوده‌اند که چنین کاری انجام دهند. دلیل دیگر این است که منبع برای آنان فراهم نبوده است. از سوی دیگر بسیاری از پژوهشگران ما بلد نیستند که اساساً چگونه رفرنس بدهند و بعضاً مشاهده می‌کنیم که تا چهار صفحه را به یک نفر ارجاع می‌دهند و همین هم سرقت محسوب می‌شود. برخی نیز می‌خواسته‌اند برای گرفتن نمره بالا، مقاله‌ای را چاپ کنند. در کشورهای انگلیسی‌زبان نیز برخی به این علت به دیگران گفته‌اند برایشان مقاله بنویسند که ایده‌ای از خودشان نداشته‌اند. لذا گاهی علت اینکه یک دانشجو دچار فساد دانشگاهی می‌شود این است که سیستم، فرآیند و زمان و زندگی شخصی، وی را در منگنه قرار داده است تا سرقت کند اما اینکه چرا استاد سرقت می‌کند جای تعجب دارد.

 

در پژوهشی که انجام شده دلایل فساد دانشگاهی در ایران بررسی و به سه بخش تقسیم شده است که بخشی از آن به خودِ دانشجو بر می‌گردد یعنی دانشجویی که در برابر خودش، کارش و دانشگاهش انگیزه ندارد، چنین کاری انجام می‌دهد. بخشی به استاد و دانشگاه مربوط می‌شود که دانشجو را در منگنه قرار می‌دهند و بعضاً ناچار به اقدامات خلاف در پژوهش می‌شود. بخشی نیز مربوط به مؤسساتی است که خدمات پژوهشی ارائه داده یا ناشی از نبود برخی مقررات و آئین‌نامه‌هایی است که باید وجود داشته باشد و یا ناشی از ناآگاهی از آئین‌نامه‌های پژوهشی است لذا عده‌ای اساساً نمی‌دانند اگر اینکار را انجام دهند خطاست و در صورت انجام آن، جریمه می‌شوند.

 

متأسفانه در شرایط کنونی با فساد دانشگاهی در کشور مواجه هستیم و همه آمارهای داخلی، منطقه‌ای و جهانی به ما می‌گویند یکی از پنج کشور اول در زمینه فساد دانشگاهی هستیم. این بداخلاقی‌ها از بداخلاقی جمعی و اجتماعی ما ناشی می‌شود که ابعاد  مختلف قدرت، فرهنگ، حوزه عمومی و... را در برمی‌گیرد. از سوی دیگر ما گرفتار زیست بومی در دانشگاه هستیم که نه تنها خودش حالِ انجام کارهای خوب را ندارد بلکه کارهای خوب را نیز بد جلوه می‌دهد. آموزش و پژوهش اصالتاً امری اخلاقی هستند چون با انسان و پاسداشت حقیقت سر و کار دارند لذا نباید یک امر اخلاقی را به شکل غیراخلاقی پیش ببریم.