معنویت؛ راهکار درمان بیماری‌ها/ ارتباط با خدا تقویت قوای روحی و جسمی را به‌دنبال دارد
گروه اجتماعی: معنویت راهی است که با آن می‌توان در زندگی به امید، آسایش و آرامش درونی دست یافت، به‌عبارت دیگر سلامت معنوی انسان از طریق اعتقاد به یک نیروی برتر که در زندگی از او حمایت می‌کند، تأمین می‌شود.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان جنوبی، انسان موجودی چند بعدی است که بعد معنوی او، نقش محوری در این ابعاد داشته و در کسب سلامتی تأثیر بسزایی دارد.
معنویت راهی است که با آن می‌توان در زندگی به امید، آسایش و آرامش درونی دست یافت، به عبارت دیگر سلامت معنوی انسان از طریق اعتقاد به یک نیروی برتر که در زندگی از او حمایت می‌کند، تأمین می‌شود.
برقراری ارتباط با منبع و سرچشمه هستی و استمداد از او به تقویت قوای روحی و جسمی انسان کمک می‌کند، دیدگاه‌های معنوی نه تنها روی نگرش‌ها، باورها و رفتارهای انسان تأثیر عمیق دارد بلکه بر روی فیزیولوژی و سلامت تن نیز تأثیرگذار است.
این تأثیر معنویت بر روی فکر و بدن به نام تندرستی معنوی نامیده می‌شود، به‌طور کلی دستیابی به سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی نیاز اصلی هر انسان است.
نماز از جمله راه‌های ذکر و یاد خدا و توجه به معنویات، بهترین راه حضور در محضر او و ارتباط با منشأ هستی است، در سالهای اخیر توجه زیادی به تأثیر معنویت بر سلامتی انسان شده و شواهد بسیاری در مورد استفاده از نماز و نیایش برای سلامتی در مکاتب مختلف مثل اسلام، مسیحی و یهودی ارائه شده است.
نگاهی به دیدگاه معنوی بر سلامت جسمی، روانی و اجتماعی فرد
رفتارهای بهداشتی تعهدات دینی و انجام فرائض مذهبی سبب می‌شود که فرد با انجام برخی دستورات و ترک بعضی اعمال دیگر اثرات مفید جسمانی و روانی بر خود بگذارد، مثل عدم مصرف الکل و مواد مخدر و دستورات تغذیه‌ای.
حمایت اجتماعی؛ انجام اعمال دینی سبب افزایش تعاملات اجتماعی شده و این امر حمایت اجتماعی به‌عنوان منبع، ارتقاء سلامت را فراهم می‌سازد مانند حضور در مساجد و سایر مراکز تجمع دینی.
سایکونوروایمونواندوکرینولوژی؛ احساس رضایت از دیدگاه معنوی از طریق نوروپپتیدهای مترشحه بدن انسان، بر کل سیستم فیزیولوژی بدن در ابعاد مختلف تأثیر گذاشته و خاصیت تقویت‌کننده ارگان‌های بدن را موجب می‌شود.
اثرات مافوق طبیعی(متافیزیک) که اغلب ناشناخته بوده و یا قابل ارائه با معیارهای مادی نیستند.
نتیجه کلی این تأثیرات پیشگیری از بیماری‌ها، افزایش تحمل و بهبود سریع‌تر بیماری است، البته درباره مطالبی که در فواید جسمی نماز و معنویات گفته می‌شود باید توجه داشت گذشته از اینکه، در گروسلامت تن است که بعد معنوی انسان امکان رشد بیشتری می‌یابد ولی پرداختن به فواید دنیوی نماز و نیایش نباید انسان را از توجه به دریای نور و معرفت همراه با نماز غافل کند.
این قبیل مقولات تنها به‌عنوان تأییدی علمی و دنیایی بر این عبودیت محض است و خدای ناکرده نباید حدود و مزایای این فرائض نورانی در حد خاک و دنیا بماند.
سایکونوروایمونواندوکرینولوژی چیست؟
این اصطلاح واژه‌ای است که هماهنگی ذهن و عقل، اعصاب، هورمون ها و عملکرد سیستم ایمنی را مطرح می‌کند، این ارتباط علاوه بر اینکه تأثیرات متقابل هر یک از این اجزا را بر یکدیگر مطرح می‌کند نهایتاً بیان دیگر این مطلب است که تعامل این اجزا است که سلامت انسان را متأثر می‌سازد، پاسخ به این پرسش که از دیدگاه فیزیولوژیک چرا و چطور مردم گرایش به اعمال مذهبی پیدا می‌کنند را می‌توان در چارچوب طرح ذیل بیان کرد.
اعمال مذهبی با فعال کردن لوب فرونتال مغز و همراهی عملکرد شناختی، کمال‌گرایی را در انسان سبب می‌شوند، به علاوه فعال شدن کورتکس فرونتال مغز سبب افزایش توجه مورد نیاز برای نماز، نیایش، تفکر و ... می‌گردد.
مطالعات نشان داده‌اند تفکر عمیق و سایر اعمال مذهبی سبب افزایش آزادسازی برخی واسطه‌های شیمیایی عصبی در مغز نظیرGABA ، ملاتونین، سروتونین و موارد دیگر شده، بر آگاهی معنوی و تجارب عرفانی تأثیرگذار است.
همچنین مشخص شده است که در طی تفکر عمیق در حین عبادت(Meditation) فعالیت‌های نیمکره چپ مغز افزایش یافته و بر پاسخ‌های ایمنی از نظر تیتر آنتی بادی‌ها و فعالیت‌های سلولهای کشنده طبیعی تأثیرگذار می‌باشند، اعمال مذهبی علاوه بر فعال‌کردن قشر فرونتال مغز از طریق افزایش ارتباط بین لوب فرونتال، لیمبیک، هیپوتالاموس و هسته‌های آمیگدال فرد را تحت تأثیر بیشتر قرار می‌دهند.
در واقع تأثیرات دو طرفه بین سیستم اعصاب مرکزی و سیستم ایمنی که در اعمال مذهبی و سایر اعمال مشابه رخ می‌دهد، نه تنها سبب تغییراتی در عملکرد مغزی می‌شود بلکه بر سیستم ایمنی مؤثر بوده و نیز با تأثیر بر سیستم اتونوم سبب کاهش فشار خون، ضربان قلب و تنفس و سطوح کورتیزول بدن می‌گردد و در نتیجه کاهش استرس، اضطراب و ترس را موجب می‌شوند.
جایگاه سیستم ایمنی و ارتباط آن با سیستم عصبی و اندوکرین
فعالیت دستگاه قلبی عروقی با افزایش در سیستم کاتکول امین(دوپامین- اپی نفرین- نوراپینفرین) و یا تغییراتی در عملکرد ایمنی همراه می‌باشد، استرس بر فعالیت این سیستم بسیار تاثیرگذار است و می‌تواند اثرات بالقوه منفی بر سلامت آتی فرد برجاگذارد. پاسخ بدن به استرس سبب فعال شدن سیستم عصبی اتونوم و محور هیپوتالاموس- هیپوفیز- آدرنال (HPA) می‌گردد.
این محور در نهایت از طریق ترشح هورمون‌های استروئیدی(کورتیزول) بر سیستم ایمنی تأثیر می‌گذارد، یک استرس شدید می‌تواند از طریق مکانیسم‌های هورمونی و عصبی منجر به اختلالات التهابی یا خودایمنی یا کاهش فعالیت سیستم ایمنی شود.
هر عاملی که بتواند با این عوامل مقابله کند هموستاز طبیعی بدن را موجب می‌شود، اعمال مذهبی با کاهش پاسخ بدن به استرس سبب اثرات مثبت بر سلامتی می‌گردند و سیستم ایمنی را متعادل می‌سازند، رابطه تأثیر استرس بر حافظه به شکل یک منحنیU شکل معکوس است، بهطوریکه استرس خفیف سبب تقویت حافظه و استرس شدید اثر کاهندگی بر حافظه دارد.
مطالعات نشان داده‌اند که سیتوکاین‌ها که واسطه‌های شیمیایی مترشحه از سلولهای درگیر در سیستم ایمنی می‌باشند، نقش مهمی در یادگیری و حافظه از طریق تأثیربر هیپوکامپ مغز بر عهده دارند و سبب می‌شوند که فرد بتواند در برخورد با یک محرک درک ، فهم و پاسخ خود را سازماندهی کند.
اشاره‌ای به نقش معنویت، ایمنی و سلامتی
در سالهای اخیر گرایش افزاینده‌ای در مورد مطالعه بر روی تأثیرات بالقوه معنویت و اعمال مذهبی بر روی سلامت انسان صورت گرفته است، ارتباط بین معنویت و سلامت بشر مورد توجه بیشتر قرار گرفته و مطالعات متعددی در حوزه‌های مختلف پزشکی در این بیماران انجام شده است.
یکی از وظایف سیستم ایمنی مباره با رشد بی‌رویه سرطان‌ها و تومورها و جلوگیری از متاستاز آنها با به‌کارگیری مکانیسم‌های مختلف است. فعالیت سلولهای NK رل مهمی را در این زمینه به‌عهده دارند و به‌علاوه یک معیار پیش‌بینی کننده سیر بیماری نیز به‌شمار می‌روند.
همچنین سیستم ایمنی با واسطه سلول T نیز نقش مهمی برای رد تومورهای توپر دارد، فاکتوهای روحی روانی و استرس‌ها از طریق مسیر نورواندوکرین و سیستم ایمنی در مبارزه با سرطان‌ها تأثیر می‌گذارند. استرس‌ها حتی در افراد سالم نیز سبب تضعیف عملکرد سلولهای T می‌گردند. بهطوریکه مطالعات نشان داده‌اند در افراد افسرده در مقایسه با افراد غیر افسرده، پاسخ‌های افزایش حساسیت تأخیری که بیانگر عملکرد سلولهای T می‌باشند، ضعیف‌تر می‌باشند.
از طرف دیگر شواهد نشان می‌دهند که افراد با روابط بهتر بین فردی و حمایت‌های اجتماعی بالا از فعالیت‌های بالاتر سلولهای NK برخوردارند هم در بیماران سرطانی و هم در همراهان این بیماران، دستورات دین اسلام مبنی بر تأکید صله ارحام و فضیلت انجام اعمال مذهبی در جماعات مبین این نکته است.
در مجموع در مطالعات متعدد تأثیرات مثبت فاکتورهای اجتماعی بر عملکرد سلولهای NK و کندکردن سیر پیشرفت بیماری به‌خصوص امراض سرطانی نشان داده شده است.
در مطالعه‌ای که توسط Sephtan بر روی 112 بیمار مبتلا به کانسر متاستاتیک سینه زنان صورت گرفت، اعتقادات مذهبی بیماران توسط پرسشنامه‌ای خاص و سیستم ایمنی با اندازه‌گیری زیر رده‌های لنفوسیتی CD19،CD8،CD4،CD3 و ارزیابی گردید. نتیجه این مطالعه نشان داد که زنان سرطانی با اعتقادات معنوی بالا، تعداد گلبول‌های سفید و زیر رده لنفوسیتی بیشتری داشتند و بعلاوه سلولهای T helper و لنفوسیت‌های نوع سیتوتوسیک نیز بیشتر بوده و همچنین حضور در مراسم مذهبی به‌طور گروهی و معنی‌داری نسبت به گروه مقابل با افزایش سلولهای دفاعی بدن همراه بوده است.
گروه دیگری از محققان در 30 بیمار مبتلا به کانسر ریه متاستاتیک که تحت درمان با سیس پلاتین و ژمسیتا بین بودند به بررسی سیستم سایکوایمونواندوکرینولوژی پرداختند و با اثبات همراهی بین بروز لنفوپنی و تغییرات سطح کورتیزول روزانه قبل و بعد از درمان، به این نتیجه رسیدند که وجود درجات پایین‌تر اعتقادات و معنویات قبل از درمان، با کارآمدی پایین‌تر درمان همراه است. پیشرفت در زمینه پیدا کردن ارتباط بین فاکتورهای روانی، اجتماعی و معنوی با وضعیت ایمنی وسلامت فرد، نقطه عطفی در مطالعات سایکونوروایمونولوژی است.
هر بخش از سیستم ایمنی به شیوه‌های متفاوتی با مغز در ارتباط است. به‌طور مثال محققان بیان می‌کنند که افزایش طولانی مدت ترشح آدرنالین و نورآدرنالین می‌تواند پاسخ‌های ایمنی با واسطه سلولی را از طریق رسپتورهای a و b آدرنرژیک و یا افزایش اینترلوکین6 کاهش دهد. همچنین افزایش طولانی مدت سطح آدرنالین منجر به کاهش تعداد سلولهای NK و تکثیر لنفوسیتها می‌شود.
همان‌طور که اشاره شد، در سالهای اخیر، ارتباط بین اعتقاد به مذهب و معنویت با وضعیت ایمنی و سلامت موضوعی است که توجه بسیاری از دانشمندان جهان را به خود جلب کرده است. به همین علت، گروهی از محققن نیز به بررسی تأثیر دعا و شرکت در مراسم مذهبی و اعتقادات معنوی در مبتلایان به AIDS/HIV پرداختند.
در مطالعه‌ای بر روی 106 بیمار سرم مثبت از نظر HIV که همگی مرد و در طبقه‌بندی CDC مرحله II بودند، نشان دادند که شرکت در مراسم مذهبی و بحث‌های معنوی در این بیمارن با سطوح طبقه‌بندی بالاتری از سلولهای لنفوسیت نوع (CD4+) همراهی دارد.
لازم به ذکر است که گروهی از محققان با مطالعه بر روی جمعیت عمومی با تعداد 1718 فرد بزرگسال رابطه‌ای معنی‌دار و قوی را بین میزان شرکت بیشتر افراد در مراسم مذهبی و سطوح پایین‌تر IL-6 به‌عنوان یک فاکتور التهابی نشان دادند.
نظر به اهمیت موضوع، علاوه بر سیستم ایمنی، نقش اعتقادات مذهبی و معنویات در سایر زمینه‌ها نیز مورد مطالعه قرار گرفته است. تعدادی از مطالعات بیانگر وجود رابطه‌ای بین مذهب و سطح فشارخون طبیعی هستند. همچنین در مقایسه یهودیان ارتودکس با افراد معتقد به سکولاریسم، سطوح پایین‌تر کلسترول تری‌گلیسرید و LDL در یهودیان دیده شده است.
در یک بررسی جالب و مورد توجه رابطه معکوس اثبات شده‌ای را بین میزان شرکت در مراسم مذهبی و میزان مرگ و میر یافته‌اند، همچنین در همین مطالعه، به‌طور واضحی امید به زندگی در افراد 20 سالهای که در مراسم مذهبی بیش از یکبار در هفته شرکت می‌کردند،5/7 سال بیشتر از آن دسته از افراد بود که هیچگاه در مراسم مذهبی شرکت نمی‌کردند.
به‌علاوه گروه دیگری از محققان در بررسی دو گروه متفاوت نژادی نوجوانان، نشان دادند که اعتقادات معنوی اثر محافظتی در مقابل میزان مصرف ماهیانه الکل و ماری جوانا در گروه کم‌خطر و نیز اثر محافظتی در مقابل میزان مصرف ماهیانه الکل، سیگار و ماری جوانا در گروه نوجوانان پرخطر high risk داشته است.
اشاره‌ای به تأثیرات مثبت اعمال مذهبی در سلامت انسان
مطالعات انجام شده تجربی تأثیرات مثبت اعمال مذهبی و نماز که شاخص این اعمال است را بر سلامتی انسان نشان داده‌اند، سیستم ایمنی هم به‌عنوان یک بخش از ارگان‌های بدن قطعاً از فواید این اعمال بهره‌مند شده و تقویت اجزاء آن در تحقیقات نشان داده شده است.
با این وجود کمتر از 3% مطالعات علوم پزشکی به ارتباط این بعد وجودی انسان(معنویت) با سایر ابعاد و به‌ویژه سلامتی تن و جسم وی اختصاص یافته است. پزشکان در این زمینه آگاهی کمتری داشته و کمتر در مورد مسائل معنوی با بیماران خود صحبت می‌کنن،. نیاز به مطالعات گسترده‌تری برای بررسی ابعاد و مکانیسم‌های مختلف تأثیر معنویت بر سلامت وجود دارد.
آموزش پزشکان در این زمینه نیز حائز اهمیت است، در چنین مطالعاتی ضمن آنکه لازم است مطالعه از نظر علمی از کیفیت بالایی برخوردار باشد باید با مراجع مذهبی نیز مشاوره صورت گیرد.
به‌طور کلی در مورد مطالعات مربوط به تدثیرات نماز و سایر اعمال معنوی باید تجدید ساختاری صورت گیردف با این افق که دیدگاهی کلی‌نگر به سلامت انسان به‌عنوان یک موجود چند بعدی داشته باشد. در این شرایط درک بهتری از نماز و سایر اعمال مذهبی شده و تأثیرات آن بر سلامت جسم بهتر پذیرفته می‌شود.
در یک بررسی همه جانبه می‌توان به این نتیجه رسید که درمان اختلالات سلامتی در تأمین اهداف معنوی می‌تواند نقش بسیار وسیع و پایه‌ای بر عهده بگیرد بهطوریکه محدوده زمانی تأمین سلامتی جسمی روانی، اجتماعی تا پایان عمر انسان است ولی نتایج سلامت معنوی تا ابدیت ادامه دارد.
