تمنای باران در فرهنگ ایرانی اسلامی
مطالعه فرهنگ عامه نشان می‌دهد که مردمان روزگار قدیم حتی پیش از ظهور اسلام، در روزگار خشکسالی آیین‌ها و سنت‌های فراوانی را که اغلب رنگ و بوی الهی داشته و بر مبنای راز و نیاز با خداوند بود، برپا می‌کردند و ملتمسانه چشم به آسمان می‌دوختند و تمنای باران می‌کردند. ایرانیان همچنین با تأسی به بزرگان دین، در روزگار خشکسالی به نماز باران متوسل می‌شوند و استغفار و طلب نزول رحمت الهی می‌کنند.
آمار بارش‌های اعلام شده از سوی سازمان هواشناسی چهارمحال و بختیاری و مقایسه میزان نزولات جوی نسبت به میانگین بلندمدت نشان می‌دهد که امسال با کاهش بالغ بر ۶۰ درصدی بارش‌ها مواجه هستیم. ۲۳ روز از دی‌ماه می‌گذرد و به‌جز بارش کم‌جان برف در روز گذشته در جای‌جای استان که به علت گرمای هوا خیلی زود آب شد، هنوز خبری از برف زمستانی نیست. این در حالی است که چهارمحال و بختیاری سرچشمه رودهای مهم زاینده‌رود و کارون و بخشی از دز به‌شمار می‌رود اما به گفته کارشناسان اکنون ۹۶ درصد استان گرفتار خشکسالی بوده و کمبود بارش در این استان تأثیر مستقیم بر چند استان دیگر و فلات مرکزی ایران نیز خواهد داشت.
در گذشته ارتفاع برف در مناطقی مانند شهرستان کوهرنگ در این فصل سال به چندین متر می‌رسید، این یخچال‌های طبیعی برف منبع تغذیه‌ای برای چشمه‌ها و رودخانه‌ها محسوب می‌شد، اما امروز ذخیره برف در این منطقه صفر است و دیگر خبری از بارش‌های سنگین نیست. خشکسالی‌های اخیر در کنار استفاده غیراصولی و انتقال‌های غیرکارشناسی آب از استان به دیگر مناطق باعث شده است که چشمه‌ها و رودخانه‌های چهارمحال‌وبختیاری که روزی ۱۰ درصد منابع آبی کشور را در خود داشتند خشک شوند و در تأمین آب مردمان منطقه نیز با مشکل روبرو شوند که اگر بارش برف و باران را نداشته باشیم، اوضاع به‌مراتب دشوارتر و بحرانی‌تر خواهد شد.
مطالعه فرهنگ عامه نشان می‌دهد که مردمان روزگار قدیم حتی پیش از ظهور اسلام، در روزگار خشکسالی آیین‌ها و سنت‌های فراوانی را که اغلب رنگ و بوی الهی داشته و بر مبنای راز و نیاز با خداوند بود، برپا می‌کردند و ملتمسانه چشم به آسمان می‌دوختند و تمنای باران می‌کردند. ایرانیان همچنین با تأسی به بزرگان دین، در روزگار خشکسالی به نماز باران متوسل می‌شوند و استغفار و طلب نزول رحمت الهی می‌کنند.
در گفت‌وگوهایی که با یک نویسنده و پژوهشگر فرهنگ عامه و نیز یک کارشناس مذهبی داشتیم به «بررسی شیوه تمنای باران در آداب و رسوم مردم و نیز در فرهنگ اسلامی» پرداخته شده است.
آیین‌هایی که ریشه در خشکسالی دارند
عباس قنبری عدیوی، رئیس بنیاد ایران‌شناسی شعبه چهارمحال‌وبختیاری در گفتوگو با ایکنا با اشاره به اینکه آداب و رسوم و باورهای عامه مردم برای بهتر زندگی‌کردن و داشتن زیست سالم، با برکت و شاد است، اظهار کرد: فعالیت‌های کشاورزی و دامداری از دیرباز پایه و اساس اقتصاد خانواده‌ها بوده و مردم قدیم قدر و حرمت خاک و منابع طبیعی و آب و غذا را به‌خوبی می‌دانستند زیرا محصولات کشاورزی و دامپروری را با زحمت فراوان به دست می‌آوردند و در این راستا، آیین‌ها و سنت‌های قدیمی متنوعی ناظر بر کشت و کار و تلاش در فرهنگ عامه مردم مناطق مختلف مرسوم بوده است.
وی با ذکر اینکه برخی باورها و آیین‌ها نیز ریشه در خشکسالی داشته و در روزگار کمبود بارش‌ها در بین مردم رایج بوده است، ادامه داد: ایرانیان از قدیم در مواقع کم‌آبی و خشکسالی به خداوند پناه برده و معتقد بودند که خشکسالی و کمبود بارش تذکری از جانب خدا برای انسان‌ها است که مراقب اعمال و رفتار خود باشند.
قنبری بیان کرد: مردمان چهارمحال و بختیاری در قدیم آیینی را در روزگار خشکسالی برپا می‌کردند که ریشه اسطوره‌ای دارد و بسیار کهن است؛ این آیین که با نام «هل‌هله کوسه» یا در برخی مناطق به اسم «هارهار هارونک» شناخته می‌شود، نبرد بین کوسه به عنوان دیو خشکسالی با خدای عالم است. این آیین در برخی مناطق زاگرس‌نشین با عنوان «الله بزن بارونی» معروف بوده و اجرا می‌شده است.
این نویسنده و پژوهشگر فرهنگ عامه در خصوص شیوه برپایی آیین هل‌هله کوسه، توضیح داد: در این آیین، جمعی از کودکان منطقه جمع می‌شدند و با هدایت و رهبری یکی از میان خودشان به تک‌تک منازل اهالی می‌رفتند و با خواندن اشعاری آرد جمع‌آوری می‌کردند؛ صاحبخانه ممکن بود قدری آرد به کودکان بپاشد که نشان طلب باران است. کودکان با گرفتن آرد از هر منزل برای اهالی آن دعای خیر و برکت در مال و دام و کشاورزی کرده و به سراغ منزل بعدی می‌رفتند.
قنبری افزود: کودکان آردهای جمع‌آوری شده را روی هم ریخته و خمیر می‌کردند و نان می‌پختند با این توضیح که به دور از چشم دیگران، در یکی از چانه‌های خمیر یک سنگریزه یا مهره یا نوعی گیاه تلخ به اسم زولک قرار می‌دادند و این نان‌ها را می‌خوردند، نان دارای سنگریزه یا مهره سهم هر کسی می‌شد به‌عنوان مسبب و عامل خشکسالی شناخته می‌شد و لذا بقیه گروه او را کتک می‌زدند. در این میان، یک معتمد که مقبول همه بود واسطه می‌شد و با وعده بارش باران، ضامن این فرد می‌شد.
وی تأکید کرد: کودکان در مدتی که تا زمان بارش باران از سوی فرد معتمد وعده داده شده به شعرخوانی و دعا می‌پرداختند و طلب باران می‌کردند که برخی اشعار به این شرح است:
هارهار هارونک
خدا بزن بارونک
به سی عیالوارون
خدا بزن بارونک
به سی گله دارون
خدا بزن بارونک
به سی غله دارون
خدا بزن بارونک
گندما به زیر خاکن
از تشنگی هلاکن
قنبری با اشاره به اینکه در این آیین یک فرد با پوشیدن لباس‌های کهنه و مندرس به هیبتی زشت و کریه درآمده و نقش دیو خشکسالی را دارد، بیان کرد: زنگوله‌ای بر سر چوبی قرار می‌دادند و به دست دیو خشکسالی می‌دادند؛ دیو در ادبیات و اسطوره‌های ایرانی همواره حضور داشته است، مثلاً در داستان‌های شاهنامه ۱۰ دیو از جمله دیو خشکسالی، دروغ، آز و طمع، شهوت، غرور و... وجود دارد که چون خاستگاه آیین هل‌هله کوسه از اسطوره‌هاست، حضور دیو خشکسالی را نیز در این آیین می‌بینیم.
دعا؛ بُن‌مایه اصلی آیین‌های طلب باران
عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان ادامه داد: در این آیین مشاهده می‌کنیم که نبرد اهورایی و اهریمنی شکل می‌گیرد و اهریمن تلاش می‌کند تا زمین نابود شود و انسان‌ها از بین بروند یعنی دوست ندارد، تولد و زایش و نعمت و روزی رقم بخورد. مشروح این آیین‌های نمایشی و بازی‌های محلی و آیین‌هایی از این دست که از دیرباز در روزگار خشکسالی برپا می‌شده و مرسوم بوده است در چند عنوان از آثار و کتاب‌هایم از جمله «فولکلور مردم بختیاری»، «ادبیات عامه بختیاری»، «زیارت در فرهنگ بختیاری» و «بازی و سرگرمی در مناطق بختیاری» به تفصیل اشاره شده است.
قنبری با یادآوری اینکه خشکسالی بر طبق عقیده ایرانیان باستان هم‌عرض با دروغ و دشمن قرار گرفته است، توضیح داد: کشاورزان و دامداران همواره چشم بر آسمان دارند تا نعمت الهی ببارد و کشت و کار آنها را رونق ببخشد. در این استان بخش عمده‌ای از مردم روزی خود را از طریق کشاورزی و دامپروری کسب می‌کنند و اگر خشکسالی اتفاق بیفتد، حقیقتاً با چالش جدی روبه‌رو می‌شوند.
وی تصریح کرد: خداوند بندگان خود را دوست دارد لذا باید با کارها و رفتارهای خوب و رعایت حدود دینی و اخلاقی در پیشگاه پروردگار روسفید باشیم و بتوانیم از او خواسته‌هایمان را طلب کنیم؛ طلب باران در واقع این پیام را دارد که انسان‌ها پناهی جز خدا ندارند و خداوند متعال سرچشمه همه نعمت‌ها اما انسان سرتاپا نیاز است لذا با دعا و نماز و راز و نیاز، رحمت و نعمت الهی را طلب می‌کند.
این مدرس دانشگاه تأکید کرد: آیین‌های باران‌خواهی موسمی و غیرموسمی در برخی مناطق اصالت خود را حفظ کرده‌اند و هر چه به سمت مناطق روستایی و عشایری برویم این اصالت، پررنگ‌تر است. این آیین‌ها در واقع بخشی از زندگی و فرهنگ عامه است و وقتی کشاورز و دامدار با معضل خشکسالی مواجه می‌شود در قالب این آیین‌ها و دعاها و البته آداب و مناسک دینی مانند نماز استسقا به خداوند پناه می‌برد و طلب باران می‌کند.
قنبری در پایان گفت: آیین‌ها و سنت‌های باران‌خواهی در فرهنگ عامه مناطق مختلف ایران چیزی جز پناه آوردن به درگاه الهی، عبادت پروردگار و دعا برای طلب باران نیست و بر طبق نص صریح قرآن کریم در فراز «ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ» (غافر/۶۰)، انسان به هر زبان و با هر شیوه که خداوند را بخواند و دعا و طلب خیر کند، خدا استجابت خواهد کرد.
مصادیق تاریخی استجابت نماز استسقاء
در ادامه، حجت‌الاسلام والمسلمین حسین مختاری، مدیر مرکز خدمات حوزه علمیه چهارمحال‌وبختیاری با اشاره به توصیه‌های دین به توسل و دعا، استغاثه، نذورات، قرائت قرآن و نماز در مواقع بروز مشکلات، اظهار کرد: در زمان بروز خشکسالی نیز دستور اسلام و سیره بزرگان این است که مؤمنان به نیت بارش رحمت الهی نماز استسقاء یا طلب باران را به‌ویژه به‌صورت جماعت و با اقتدا به یک شخصیت معنوی و وارسته و مورد وثوق همگان اقامه کنند.
وی ادامه داد: نماز استسقا در فضایی روباز اقامه می‌شود و همه نمازگزاران باید با خلوص و احساس نیاز به رحمت و توجه الهی و احساس خطر از کمبود بارش باران به نماز بایستند و طلب رحمت کنند. مستحب است که نمازگزاران سه روز منتهی به نماز را روزه بگیرند و سپس با حالت خضوع و خشوع و پابرهنه به مصلی نماز بروند و استغاثه و تضرع و دعا کنند. همچنین مستحب است که مادران کودکان خود را به مصلی ببرند و در موقع نماز از خودشان جدا کنند تا گریه و ناله کودکان بر فضای حزن و تضرع هنگام نماز بیفزاید.
این مدرس حوزه علمیه استان با اشاره به اینکه نزول باران تنها در گرو خواست و اراده خداست، اظهار کرد: برای نزول رحمت الهی علت‌ها و اسبابی باید باشد که اگر فراهم نشود، رحمت الهی سلب می‌شود همچنان که شاهد هستیم کشور ما دچار این وضعیت شده است و به سمت خشکسالی حرکت می‌کنیم لذا استغفار و طلب مغفرت بر اساس آموزه‌های قرآنی و روایی می‌تواند کارگشا باشد؛ اقامه نماز باران به‌صورت جماعت یا فرادی و با حضور قلب و اخلاص یکی از مصادیق طلب مغفرت از محضر پروردگار است.
وی با ذکر اینکه بر طبق چندین روایت، بزرگان دینی و پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) در مواقع خشکسالی به نماز و دعا می‌ایستادند، ادامه داد: یکی از نمونه‌های اقامه نماز باران مربوط به زمان حیات حضرت امام رضا(ع) بوده و نقل است که وقتی حضرت به ولایتعهدی مأمون منصوب شدند، منطقه خراسان دچار کم آبی شد و مزارع و باغات در معرض خطر قرار گرفت. مأمون از امام(ع) خواست که دعا کند و از خداوند بخواهد تا باران رحمت خود را نازل نماید. امام(ع) به خواسته مأمون پاسخ مثبت داد و پذیرفت که در پیشگاه الهی اقامه نماز و دعا کند. ایشان در موعد مقرر به بیابان رفت و مردم زیادی نیز گرد آمده بودند که پس از نماز و دعای ایشان، نزول باران رحمت بر اثر دعای حضرت(ع) موجب قدرشناسی مردم شد.
مختاری بیان کرد: یک مورد از نماز باران در زمان معاصر مربوط به سال ۱۳۲۰ است که متفقین حضور گسترده در کشور و در شهر قم داشتند که قحطی و نابسامانی و خشکسالی بود. در آن دوران مردم و علما به منزل آیت‌الله خوانساری رفتند و این عالم وارسته دو روز متوالی نماز استسقاء را با حضور گسترده مردم امامت کردند که در روز دوم باران شدیدی باریدن گرفت و رحمت الهی بر مردم بارید و زمین‌ها سیراب شدند.
وی در پایان گفت: جا دارد در این ایام که متأسفانه شاهد کمبود قابل توجه بارش باران و برف در استان هستیم، برگزاری نماز استسقاء با آن حالت نیاز و تضرع و استغاثه که بیان شد در دستور کار همه ما قرار بگیرد و چه بهتر که بتوان این نماز را به جماعت برپا کرد.
خدیجه نادری
انتهای پیام
