تغییر الگوهای فراغت نشانه اضمحلال اجتماعی نیست + صوت

فراغت به معنای فارغ شدن است و فارغ شدن معنای رهایی می‌دهد. «اوقات فراغت» زمان آسودگی و رهایی از کار و تحصیل است که برای هر فرد به وقت مقتضی رخ می‌دهد. در تصور رایج «اوقات فراغت» تداعی‌کننده ماه‌های تابستان یا روزهای نوروز است و گویا زمان‌های دیگر فراغتی وجود ندارد، در صورتی که پایان ساعات کاری و تحصیلی هر فرد در روز یا پایان هفته‌ها نیز جدا از «اوقات فراغت» نیست و بخشی از آن محسوب می‌شود. کاویدن زمان‌های رهایی جوان ایرانی جستار مورد مطالعه ماست.

به همین منظور به سراغ سیدسعید زاهد زاهدانی، دانشیار جامعه‌شناسی و مدیر پژوهشکده تحول در علوم انسانی دانشگاه شیراز، رفتیم تا درباره «اوقات فراغت» گفت‌وگو کنیم. از تألیفات وی می‌توان به «بنیان‌های فکری جامعه شناسان غرب و متفکران اجتماعی اسلامی»، «جنبش‌های اجتماعی معاصر ایران»، «فرهنگ و تمدن ایران و فارس» اشاره کرد. در ادامه مشروح این مصاحبه را می‌خوانید.

ایکنا - نگاه دین به اوقات فراغت چگونه است؟‌

در مبانی دینی به موضوع اوقات فراغت توجه شده و تقسیم شبانه‌روز به سه بخش هشت ساعتی از توصیه‌های دینی است. دین اسلام اوقات فراغت را مورد تأیید و توجه قرار می‌دهد و با بیهودگی، بطالت و هرز دادن سرمایه‌ها مخالف است یعنی باید در راستای رشد و کمال از هرچه که در اطراف داریم استفاده و بهره ببریم. توصیه‌های دینی ما را به مسیری دعوت می‌کند که در راستای سلامت و کسب حسنات است و باید اوقات فراغت را در این مسیر به کار بگیریم.  

ایکنا - وضعیت اوقات فراغت جوانان در کشور چگونه است؟

عنوان اوقات فراغت به زمان‌هایی تعلق می‌گیرد که انسان از کار اصلی‌ که برای خود در نظر گرفته فارغ می‌شود و به کارهای دیگری که جزو کارهای اصلی نیست و معمولاً مورد علاقه و میل فرد است می‌پردازد. طبق دستورالعمل‌هایی که داریم باید برای تمام 24 ساعت روز برنامه‌ریزی داشته باشیم. اگر یک روز سه بخش هشت ساعتی در نظر گرفته شود؛ هشت ساعت خواب و استراحت، هشت ساعت برای کار جدی مربوط به روال زندگی و هشت ساعت سوم به امور استراحت از کار مربوط می‌شود و این قسمت سوم اوقات فراغت نام می‌گیرد.

جوانان جامعه شیوه‌های رفتاری متنوعی دارند؛ افرادی که فرد موفق معرفی می‌شوند و در زندگی به مدارج مطلوب دست پیدا می‌کنند حتماً برنامه‌ریزی داشته‌اند که هشت ساعت کار جدی انجام دهند و در هشت ساعتی که باید به استراحت از کار اصلی بپردازند وقت خود را صرف اموری کردند که آنها را برای انجام بهتر کار جدی آماده کند؛ مثلاً اگر جوانی خود را برای شرکت در کنکور آماده می‌کند هشت ساعت کار جدی درس خواندن برای کنکور انجام می‌دهد و در هشت ساعت دیگر که غیر از خواب و استراحت است به ‌گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌کند که مغایرتی با کار اصلی یعنی درس خواندن نداشته باشد. معمولاً جوانان موفق اینگونه برنامه‌ریزی می‌کنند.

هشت ساعتی را که معمولاً برای استراحت در نظر می‌گیریم، در کنار کار اصلی نقش بسیار مهمی در پربار شدن کار اصلی دارد. بنابراین حتماً باید این زمان وجود داشته باشد و نسبت به آن غفلت نکنیم زیرا ذهن و بدن انسان یک توانی دارد که مانند اسفنج است؛ وقتی بر روی اسفنج آب می‌ریزیم و پر آب می‌شود، اگر دوباره بر روی آن آب بریزیم دیگر جذب نمی‌شود، زیرا سیراب شده و از کنار اسفنج سر می‌رود. کسانی که کار فکری انجام می‌دهند اگر بیش از اندازه بخواهند از فکر خود استفاده کنند فواید آن تا جایی که گنجایش ذهنی دارند جذب می‌شود اما بیشتر آن هرز می‌رود؛ بنابراین اوقات فراغت باید جدی گرفته شود. اگر در جامعه ما هستند جوانانی که اوقات فراغت خود را با کار جدی مخلوط می‌کنند و نظم معینی ندارند باید این نظم را پیدا کنند تا در زندگی توفیقات بیشتری را به دست بیاورند.

ایکنا - ویژگی الگوهای سنتی اوقات فراغت در سبک زندگی ایرانیان نسبت به الگوی فعلی چگونه بوده است؟

نوع گذران اوقات فراغت در دوران گذشته با آنچه که در دوران امروز وجود دارد متفاوت بوده زیرا تغییرات اجتماعی در همه جوامع اتفاق می‌افتد و الگوهای فراغت تغییر می‌کند و این را نباید نشانه‌ای از اضمحلال اجتماعی یا خطا رفتن تلقی کرد بلکه این موضوعات لازمه تحولات اجتماعی است. به خصوص در جامعه انقلابی ما این تحولات خیلی سریع اتفاق می‌افتد زیرا جامعه رو به پیشرفت است، از همین روی تحولات سریع‌تر رخ می‌دهد.

در دوران گذشته بیشتر اوقات فراغت صرف گذران زندگی با خویشان و اقوام می‌شد زیرا خانواده‌ها پرجمعیت‌تر و بچه‌های هم‌سن‌وسال زیادتر بودند و بیشتر دور هم جمع می‌شدند و بازی‌های مختلف می‌کردند اما امروزه دورهمی‌های فامیلی خلوت‌تر شده است. گرفتاری‌های زیاد مانع این جمع شدن‌ها می‌شود همچنین خانواده‌ها کوچک‌تر شده‌اند. گاهی مواقع هم امکانات زندگی مانند آپارتمان‌های کوچک اجازه دورهمی را نمی‌دهد بنابراین میل اوقات فراغت به سمت گذران فردی پیش رفته است.

اگر در گذشته خواندن کتاب در گذران اوقات فراغت فردی خیلی رواج داشت، امروزه فضای مجازی و سیستم‌های ارتباط جمعی جدید بیشتر وقت جوانان را می‌گیرد. باید توجه داشت که اگر به صورت حساب شده به سمت وسایل ارتباط جمعی برویم منجر به رشد زندگی می‌شود یعنی وقتی تلویزیون نگاه می‌کنیم یا به فضای مجازی می‌رویم به جای برنامه‌ها و مطالبی که صرفاً وقت را می‌گذرانند، برنامه‌هایی را ببینیم که مفید باشند. انواع مطلب را می‌توانیم در فضای مجازی مشاهده کنیم؛ هم می‌توان زباله‌دانی و هم دانشگاه، کتابخانه و حوزه علمیه بیابیم منتها باید اراده‌ داشته باشیم که به سراغ مطالب مفید برویم تا منجر به رشد زندگی شود.

جوانان امروز نسبت به جوانان گذشته قدرت اراده قوی‌تری پیدا کردند زیرا جوانان گذشته اوقات خود را بیشتر تحت عاملیت پدر و مادر می‌گذراندند اما اکنون بچه‌ها خودشان تصمیم می‌گیرند که اوقات خود را چگونه بگذرانند. جوانان فقط باید توجه داشته باشند که تصمیم درستی بگیرند تا آینده آنها را پررنگ‌تر کند.

مسئولیت جوانان امروز نسبت به گذشته بیشتر شده است؛ بنابراین اوقات فراغت آنها که میل به فردیت پیدا کرده باید به خوبی مدیریت شود و با استفاده از وسایل ارتباط جمعی که وجود دارد برنامه‌ها و موضوعاتی را که برای رشد آینده خود و پیشرفتشان مفید است انتخاب و استفاده کنند.

ایکنا - چه نهاد یا نهادهایی متولی ایجاد زیرساخت‌های لازم برای بهره‌مندی بهینه از اوقات فراغت در کشور هستند؟

امروز دستگاه‌های متفاوت و تخصصی متنوعی در زمینه اوقات فراغت نقش می‌آفرینند. مثلاً اکنون تأثیر شهرداری‌ها در زندگی ما بیشتر شده است؛ شهرداری‌ها در فراهم ساختن اوقات فراغت با ایجاد پارک‌ها، ورزشگاه‌ها، فعالیت‌های فرهنگی مثل فرهنگسرا طبیعتاً زمینه بیشتری برای تأثیر بر اوقات فراغت دارند.

دستگاه‌های تربیتی مثل دانشگاه‌ها و مدارس نیز تلاش می‌کنند تا بخش‌های فوق‌العاده‌ای را برای اوقات فراغت دانشجویان و دانش‌آموزان در نظر گیرند؛ در حوزه‌های علمیه نیز به همین صورت است. کانون‌های فرهنگی مانند مسجد و هیئت‌ها از کانون‌های مؤثری هستند که در گذران اوقات فراغت وجود دارند و به پیشبرد زندگی توأم با معنویت کمک می‌کند.

به طور کلی در جامعه ما که یک جامعه اسلامی است دستگاه‌های رسمی مانند شهرداری‌ها با امکاناتی که در اختیار دارند باید در راستای رشد معنوی، اخلاقی و کمالی جوانان به کار بگیرند تا ان‌شاءالله جامعه پربارتری در آینده داشته باشیم.

ایکنا - الگوی مطلوب مدیریت اوقات فراغت چگونه است؟

یک الگوی کلان مدیریت در کشور و فرهنگ داریم که الگوی امامت است. این الگو به ما می‌گوید که از ارشادات کسی که شما را به رستگاری دنیا و آخرت دعوت می‌کند پیروی کنید «رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً» یعنی هر دو حسن را رهبری می‌کند. بنابراین الگوی مدیریت و امامت باید بر کل نظام‌های تربیتی ما حاکم باشد و جریان رفتارهای فرهنگی و گذران اوقات فراغت را هدایت کند.

الحمدالله در جامعه ما شاخص خوبی وجود دارد که می‌توانیم رهنمودهای آن را برای سالم زیستن در همه بخش‌ها استفاده کنیم. گاهی اوقات رهبری جامعه را فقط در یک قالب سیاسی نگاه می‌کنیم در صورتی که باید ایشان را عمدتاً در قالب فرهنگی ببینیم و رهنمودهایی را که ارائه می‌کنند را راهکاری برای گذران بهتر زندگی در نظر بگیریم.

دستگاه‌های اجرایی کشور که به عنوان دستگاه‌های اجرایی جمهوری اسلامی و مردم سالاری دینی ساخته شده و اعتبار دارند باید کاملاً به رهنمودهای فرهنگی که از سوی امامان جامعه بیان می‌شود به خصوص امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری توجه و آنها را عملیاتی کنند. مثلاً مقام معظم رهبری بارها توصیه داشتند که کتابخوانی ترویج شود؛ متولی کتاب در کشور وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است؛ بنابراین این دستگاه باید تمام تلاش خود را در راستای کتابخوانی جوانان به کار ببرد و تعداد کتابخانه‌ها و کتابخانه‌های مجازی و کتاب‌های گویا را گسترش و افزایش دهد و دسترسی به خوراک فکری منبعث از کتاب‌های سالم را برای جوانان تسهیل کنند.