چرا در حل مسئله جمعیت نتیجه نگرفتیم

محمدرضا اخوت، مسئول طرح شکوفه‌های نسل توحیدی مدرسه قرآن و عترت دانشگاه تهران در سلسله یادداشت‌هایی اقدام به معرفی راهکارهای نسل توحیدی برای عبور از چالش جمعیت کرده است. یادداشت اول تقدیم نگاه مخاطبان می‌شود:

در این یادداشت می‌خوانید:

• ابراز ناامیدی رهبری نسبت به آینده جمعیتی کشور
• تبیین گره‌های موجود در مواجهه با مسئله کاهش فرزندآوری
• بررسی سبک زندگی و فکری جامعه و نسبت آن با فرزندآوری
• اشتباهات مسئولان؛ غفلت فعالان
• وقتی کارخانه جمعیت -خانواده- معیوب است، محصول -جمعیت- به دست می‌آید؟
• به فرض حصول جمعیت، با وجود خانواده‌های مملو از آسیب با یک نسل آسیب‌دیده چه باید کرد؟

آیا در حل مسئله جمعیت به بن‌بست رسیده‌ایم؟

«بررسی تحلیلی علت نتیجه نگرفتن اقدامات گذشته در حوزه جمعیت و معرفی راهکار جایگزین»

«ما به رشد(اقتصادی) احتیاج داریم؛ چرا؟

به چند علت، به چند دلیل ما نیاز داریم به اینکه این رشد را به دست بیاوریم. مخاطب این حرفِ من همه هستند؛… چهار علت دارد که ما بایستی به این چهار دلیل و به این چهار علّت حتماً دنبال رشد باشیم… دلیل چهارم هم اینکه ما امروز در کشورمان جوان خیلی داریم،امّا آیا فردا هم همین اندازه جوان خواهیم داشت؟ معلوم نیست! با این وضعی که من مشاهده میکنم، با این‌‌همه تأکیدی هم که کردیم، در عین حال نتایج، خیلی نتایجِ دلگرم‌کننده‌ای نیست؛ ممکن است فردا این‌همه جوان نداشته باشیم؛ ما باید کشور را برای آن روز ثروتمند کنیم. اگر آن روزی که ما جوان کم داریم، کشور ثروتمند نباشد، نمیتواند دیگر ثروتمند بشود. این هم دلیل چهارم برای اینکه امروز باید رشد ایجاد کنیم تا کشور ثروتمند بشود برای اینکه فردای محتمَل که این‌قدر جوان نداریم، واقعاً کشور بتواند خودش را اداره کند.»  مقام معظم رهبری؛‌10/11/1401[1]

در دهه‌های اخیر مسئله جمعیت یکی از مهمترین مسائل کشور ما بوده است. در دهه‌های ابتدایی انقلاب اسلامی جمعیتِ زیاد مورد مذمت واقع شد و برای کاهش جمعیت به بهانه افزایش بهره‌وری مردم از امکانات کشور و رفاه بیشتر، در جهت کنترل و تحدید جمعیت و موالید برنامه‌ریزی شد و فرهنگ‌سازی گسترده صورت گرفت. تا زمانی که بر مسئولان کشور مشخص شد این سیاست نسخه غرب برای محدود‌سازی قدرت کشورهای استقلال طلب بوده و به تدریج با پیگیری و مطالبه مکرر مقام معظم رهبری (مدظلّه) از مسئولان کشور، سیاست عکس آن در کشور برنامه‌ریزی شد. اما همانطور که یکی از جملات معروف فعالان عرصه جمعیت این است که «کاهش جمعیت یک پیچ یک طرفه است» و تا‌کنون کشوری موفق نشده پس از اعمال سیاست‌های کنترل جمعیت، به طور موثری از سیاست افزایش جمعیت بهره ببرد.

افزون بر این تجربه، در کشور ما نیز با وجود ابلاغ دستورالعمل‌ها و سرفصل‌های مورد انتظار رهبری برای پیشرانی عرصه فرهنگ جمعیت کشور، اقدامات صورت گرفته در کشور طی این سال‌ها مؤثر نبوده و با وجود اقداماتی همجون تصویب قانون جوانی جمعیت و حمایت‌های اینچینین، شاهد عقبگرد نرخ موالید و ازدواج و افزایش آمار طلاق هستیم. کمااینکه در بیانات اخیر ایشان اظهار ناامیدی و نارضارتی از فعالیت و نتایج صورت گرفته در این زمینه به طور صریح بیان شد.

با توجه به وضعیت موجود و خطراتی که ایران اسلامی به دلیل روند کاهشی جمعیت با آن روبروست و همچنین بروز تکانه‌های شدید فرهنگی و دینی در نسل حاضر و به خطر افتادن کمرنگ شدن باورهای دینی و ملی، لازم است سیاست کارامدتر و جدیدی را جایگزین روش موجود و سنتی تبلیغ برای فرزندآوری و همچنین اقدامات پر هزینه اقتصادی نمود.

طرح نسل توحیدی تلاش می‌کند تا به عنوان این سیاست جاگزین، بتواند راهکارهای کارامدی را برای جبران عقب‌ماندگی نسبت به فرصت موجود برای جبران روند کاهش جمعیت ارائه نموده و همچنین با توجه به خطر کاهش جمعیت کشور، نسبت به ارتقا کیفیت باوری، اعتقادی و رفتاری جمعیت موجود اقدام نماید. بدین وسیله علاوه بر ترغیب عموم مردم به گسترش جمعیت و بازگشت امید به این عرصه، شاهد رشد چشمگیر ظرفیت‌های فرهنگی، دینی و در نتیجه اقتصادی در نسل بعد خواهیم بود.

در این سند به بیان چرایی این تفکر، چگونگی تاثیرات آن بر نسل بعد و تبیین نتایج حاصل از توجه و اهتمام به آن در عرصه کمیت جمعیت کشور و همچنین کیفیت فرهنگی این جمعیت خواهیم پرداخت. این سند در تلاش است با ارائه راهکارهای مشخص برای عرصه‌های مختلف، نقش خود را برای ارائه ماموریت فرهنگی به بخش‌های مؤثر در این زمینه ایفا نموده و نهادها و مراکز مؤثر را از اقدامات پراکنده و بی اثر مصون سازد.

بررسی رویکرد مردم به سبک زندگی و آتیه

«نهادینه شدن دستورالعمل نظام لیبرالیسم و غفلت از نگاه اسلامی»

مؤلفه‌های برجسته شده در نظام سرمایه‌داری و تبلیغ مادی‌گرایی و همچنین فرهنگ حاصل از انقلاب صنعتی به تدریج توانسته است نگاه جوامع را نسبت به فرزند و جمعیت از تفکر «فرزند به عنوان سرمایه» به تفکر «فرزند به عنوان هزینه» تغییر دهد. در حالی که این تغییر نابجا بر خلاف آنچه بدان به عنوان نتایج رفاه دنیوی تبلیغ می‌شود، آسیب‌هایی را به بدنه زندگی افراد از جنبه رشد شخصی، کیفیت لذت از زندگی، کاهش دستیابی به رضایت از زندگی، از بین رفتن معنای ارزشمند پایدار در زندگی و نظایر اینها شده و نتایجی مانند تنهایی و دوران پیری سخت و بحران بی‌معنایی در جوامع انسانی شده.

همواره و در طول تاریخ، فرزند مهم‌ترین سرمایه هر خانواده و به تبع اجتماع انسانی بوده و این ارزش اگرچه در ظاهر به عنوان پایه‌های رشد مادی خانواده و جامعه تلقی می‌شود، اما در حقیقت نشان از علاقه انسان به تأثیرگذاری در جامعه خود و آینده جهان به وسیله امتداد نسل خود و تربیت انسان‌هایی برای جهان بهتر بوده است. این جهانِ بهتر در نگاه مردم هر عصر ناظر به مفاهیم قابل فهم برای آنان گاهی با زمینِ آبادتر، گاهی با کشور قدرتمندتر و گاهی با نسل متخصص‌تر و دانشمندتر شناخته شده است.

اما امروزه مردم این نگاه را نسبت به تأثیر خود در حال و آینده جامعه از دست داده‌اند و حتی نسبت به ایجاد امید و چشم‌انداز نسبت به آتیه خود و دوران پیری، دست به دامان نسخه غرب به عنوان بیمه و بازنشستگی شده‌اند. در حالی که نسخه دین به ویژه دین اسلام برای انسان‌نگاه متفاوتی را درباره نسل ارائه می‌کند و اصالت آتیه و امید را به «فرزند بیشتر و صالح‌تر» داده و آن را بیمه حقیقی برای خود خانواده و جامعه کلان می‌داند. کما اینکه در شریعت خود، همانطور که نفقه و نگه‌داری از فرزندان را وظیفه والدین می‌داند و به تربیت و پرورش مطلوب فرزندان توصیه می‌کند، نگه‌داری، مراقبت و نفقه والدین را بر عهده فرزندان دانسته و یکی از حقوق بلاشک والدین بر فرزندان می‌داند.[2] حقوقی گسترده که علاوه بر لزوم احترام مطلق[3]، توجه به امور مالی والدین، توجه به تعهدات معنوی (مانند نماز و روزه قضا) را جزو تکالیف فرزندان دانسته و صرف آنچه از ارث به فرزندان می‌رسد در جهت رفع این گونه تکالیف را لازم دانسته است.[4]

سیاستی که وجه تضمین آن، اهتمام والدین به داشتن فرزندان بیشتر و اهتمام به تربیت صحیح و مراقبت از ویژگی‌های فطری، عاطفی و شکوفایی استعداد‌های آن‌هاست.

گذشته؛ سیاست‌های غلط حاکمیت در مسئله فرزندآوری

«غفلت از ایجاد نگاه متعالی و به ظرفیت فرزند»

انسان همواره در تلاش برای رسیدن به رضایت از زندگی است و اغلب، آن را با لذت و رفاه اشتباه گرفته است. از نگاه اندیشمندان فلسفه و روانشناسان جامعه نگر مانند یونگ، احساس تأثیرگذاری فرد بر محیط خود و مفهوم «تأثیرگذاری اجتماعی» یکی از مهم‌ترین معناها و مؤلفه‌های رضایت از زندگی است.

فرزندآوری اگر همراه با معرفی امکان تأثیرگذاری به واسطه فرزند بر ساختن جامعه و دنیای بهتر در آینده بشود و راهکار‌های تأثیر بر ساختن ظرفیت‌ها، استعدادها و شخصیت فرزندان به خانواده‌ آموزش داده شود، مسلماً انسان‌ها فرصت انتقال صفات شایسته و تأثیرات شاخص به نسل بعد را از دست نداده و همانگونه که در زندگی خود، حاضرند هزینه مشخصی را برای آتیه خود صرف کنند، با علم به این امکان، هزینه‌های مادی و معنوی فرزندآوری را به جان خریده و همانطور که برای افزایش سرمایه مادی خود تلاش می‌کنند، به افزایش جمعیت خانواده خود اهتمام می‌ورزند.

«اهتمام غیر اصولی به علل و حمایت‌های اقتصادی»

تهاجمات چند جانبه در زمینه سطح رشد‌ و هدایت نسل‌ها، گرایشات و علاقمندی‌های مردم و سلامت و سبک زندگی عموم جامعه باعث شده تا با گرایش فرهنگ جامعه به مادی‌گرایی و توجه به محوریت رفاه دنیوی، شاهد بروز تکانه‌های شدیدی در زمینه گرایش مردم به رفاه محوری و شکل گرفتن نگاه مادی و اقتصادی به فرزندآوری باشیم. حقیقتی تلخ، که تلخ‌تر از آن اقدامات فرهنگی مسئولان برای حل آن است که به جای بازگرداندن ارزش و اهمیت فرزند در نگاه مردم به جایگاه حقیقی آن، اقدامات و سیاست‌های مسئولان به سمت راهکار‌های اقتصادی رفته و در نتیجه شاهد این هستیم که با توجه به اقتصاد ناپایدار کشور مظلوم ما، حمایت‌های اقتصادی «هیچ» تأثیری در حل بحران جمعیت نکرده و با وجود ایجاد بار مالی برای کشور نتوانسته آنچنان که شایسته است رغبت افزایی نماید.

«بی‌توجهی به ارتقا، رشد و سلامت خط تولید معیوب کارخانه جمعیت؛ نظام خانواده»

علل فوق و حاصل آن یعنی نفوذ مادی‌گرایی در جامعه به همراه غفلت از آموزش‌های مورد نیاز برای داشتن «زندگی صحیح» و تمرکز نظام آموزشی به کنکور، ورود به دانشگاه و داشتن مدرک، اعتبار  و شغل بهتر باعث شد تا نسل جدید عاری از توانمندی‌های ارتباطی مؤثر، علقه‌های اجتماعی و میان‌فردی و معنای کافی برای داشتن زندگی مشترک موفق باشند. از این رو به تدریج و طی دهه‌های 70، 80 و 90 شاهد بالارفتن سن ازدواج، شیوع روابط ناسالم و ازدواج‌های بدون مسئولیت، آمار بالای طلاق و پرهیز از ازدواج (مجرد حتمی) و فرزندآوری (ناباروری ثانویه) شدیم.

علاوه بر آن، کاهش کیفیت زندگی، افت باورهای معنوی و متعالی و در نتیجه گرفتاری به اضطراب‌‌های گوناگون که سلامت روانی جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد را به همراه بی‌توجهی به سبک زندگی سالم و حضور در کلانشهرهای آلوده و زندگی بر مدار بی‌توجهی به نیاز جسم، همگی باعث افت سلامت جسمی و ظرفیت روحی زوجین و همچنین بروز اختلالات باروری شد.

تا جایی که به طور میانگین به آمار نسبت 1 به 3 در طلاق و ازدواج رسیدیم.[5]

در این شرایط، بیماری و بحران اصلی دامن‌گیر نظام اصلی خانواده است. در شرایطی این چنین رشد فرزندآوری اگرچه محال است، اما حتی اگر هم اتفاق بیافتد شاهد بحران عظیم‌تری به نام بحران فرزندان دارای اختلالات رشدی و روانی حاصل از بحران‌های خانواده خواهیم بود که فرزندان طلاق، افسردگی و تنهایی، روابط ناسالم، شیوع بزه و گرایش به آسیب‌های اجتماعی به طور طبیعی دامن‌گیر فرزندان این چنین جامعه‌ای خواهد بود.

عقل سلیم حکم می‌کند برای داشتن محصول سالم، به خط تولید سالم توجه شود و امر فرزندآوری از مواردی است که در جامعه‌ای که با روش‌های جلوگیری از بارداری آشناست و بارداری اتفاقی در آن کم است، مگر در شرایط ثبات و امنیت خانواده و فهم ضرورت آن اتفاق نمی‌افتد. چرا که بدیهی است که فرزندآوری خانواده را با بحران‌های طبیعی خود در بعد جسمی و روانی و برنامه‌های زندگی درگیر ساخته و خانواده می‌بایست از ظرفیت کافی برای پایدار سازی شرایط خود بهره‌مند باشد.

«آسیب نگاه غیر سیستمی در حل مسئله فرزندآوری»

بحران فرزندآوری حاصل مؤلفه‌های‌ آسیب و متغیر‌های مداخله‌گر متعددی است که برخی از آن چنان قوی است که می‌تواند موارد تأثیرگذار مثبت در این زمینه را خنثی نماید. مواردی مانند:

• رشد معنویت و ایمان در جامعه
• توجه به نگاه جامعه به فرزندآوری (که همچنان مثبت نیست)
• ایجاد نگاه رشد محور در نسل جوان (اهتمام به سختی‌ها برای رشد
• توجه به سلامت جسم
• توجه به باورهای معنوی
• داشتن ازدواج به موقع و صحیح و رابطه زوجی موفق
• ایجاد جامعه دوستدار فرزند
• ارائه تمهیدات حاکمیتی برای حمایت از مادران
• تبیین مادری به عنوان یک شغل و تدارک شرایط مشابه شغلی برای مادر
• ایجاد امید و چشم‌انداز تربیتی برای خانواده‌ها (نظام تربیتی امیدوار‌کننده و ارزان)
• در کنار ایجاد نگاه مثبت به فرزندآوری و حمایت های اقتصادی عمومی

در بی‌توجهی به این موارد که اجمالاً بیان شد آسیب‌هایی وجود دارد که هر یک به تنهایی می‌تواند زوجین را از فرزندآوری منصرف کرده و یا امکان آن را تقلیل دهد.

آینده؛ توجه به سیاست‌های فرهنگی نسل محور

هر کشور یا مکتب فکری برای استمرار ارزش‌ها و آرمان ملی و مکتبی خود نیازمند طراحی نظامی برای تعلیم و تربیت انسان‌هایی در تراز ارزش‌های خود است و لازم است بیشترین سرمایه‌گذاری و هزینه را در این نظام انجام داده تا موجب پایداری، گسترش و بقای آن نظام باشد.

در این زمینه توجه به نسل دارای جایگاه راهبردی و ویژه‌ای است که با تمرکز بر آن یا غفلت از آن می‌توان شاهد تأثیرات شگفت‌انگیز در زمینه گرایشات، علاقمندی‌ها، آسیب‌ها و ظرفیت‌ها در یک نسل بود. نظام‌های طاغوت غالباً برای ایجاد بستر فکری و کنترل رشد معنوی و هدایتی جوامع در طول تاریخ نظامات پیچیده موفقی در این زمینه طراحی کرده و می‌کنند و بیشترین سرمایه‌گذاری خود را بر تأثیرات نسلی و بلند‌مدت قرار می‌دهند. این ظرفیتی است که متأسفانه به طور محسوسی در نظام اسلامی ما مغفول مانده و در دوران‌های مختلف دچار تهاجمات جدی برای تاثیر در نسل‌های مختلف ما شده است.

در یادداشت بعد می‌خوانید:

در فصل آتی طرح جایگزین اقدامات راهبردی در حوزه جمعیت را که با توجه به محوریت توجه به توحید، نسل توحیدی نام‌گذاری شده است را شرح خواهیم داد تا اقداماتی را که می‌تواند ضمن بهره‌ور ساختن اقدامات جمعیتی و تحقق نقطه مطلوب در رشد جمعیت، شاخصه های رشد فرهنگی و تربیتی خانواده و نسل بعد را ارتقا داده و هزینه های تربیتی و پیشگیری و مقابله با آسیب‌های اجتماعی را کاهش دهد تبیین نماییم.

[1]  گزیده‌ای از بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با کارآفرینان و فعالان اقتصادی؛ 10 بهمن 1401؛ متن کامل بیانات در Khamenei.ir

[2]  «اگر پدر یا مادر درآمد کافی داشته باشد، مخارج زندگی او بر عهده کسی نیست، در غیر این صورت بر عهده فرزندان ـ دختر و پسر ـ است و ترجیحی بین فرزندان وجود ندارد و باید به گونه‌ای رفتار نمود که موجب ایذاء یا هتک حرمت آنها نشود.» پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری

[3] وَ قَضى‌ رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلًا کَرِیماً «سوره مبارکه اسرا آیه 23»

[4] برگرفته از احکام مورد اجماع مراجع تقلید درباره ارث و تکالیف فرزندان نسبت به والدین

[5] بر اساس داده‌های ثبت احوال کشور، نسبت ازدواج به طلاق ایران پیش از انقلاب بیش از 14 بود که در دوران جنگ به کمتر از 10 رسید، این نسبت در سال 1372 به 16 افزایش یافت و پس از آن در روندی کم‌وبیش خطی تنزل پیدا کرد و تا قبل از همه‌گیری ویروس کرونا به حدود 3 ازدواج به‌ازای هر طلاق کاهش یافته است!