تحلیل گفتمان خطبه غدیر

حجت‌الاسلام علیرضا قبادی، استاد جامعه‌شناسی و کارشناس دین به مناسبت عید غدیر یادداشتی با عنوان «تحلیل گفتمان خطبه غدیر» نوشته و در اختیار ایکنا قرار داده است که در ادامه می‌خوانید:

ماه ذی‌الحجه پایان ماه قمری و ماه انجام حج ابراهیمی و لبیک گفتن به ذات یگانه است. عید قربان، عید غدیر، روز مباهله، روز عرفه و... در این ماه قرار دارد. ده شب و روز اول این ماه، همان‌گونه که آیات قرآن کریم به آن اشاره فرموده است دهه تکمیلی مناجات حضرت موسی(ع) با پروردگار است. با توجه به اهمیت ایام و مناسبت‌های این ماه، شایسته است درباره یکایک آن به تفصیل سخن گفته شود. در این نوشتار به اهمیت واقعه و رخداد مهم غدیر و تحلیل گفتمان خطبه یا سخنرانی حضرت محمد(ص) در روز غدیر می‌پردازیم.

مهم‏ترین واقعه دوران پر حادثه زمان پیامبر اکرم صلی‌الله ‏علیه ‏و‏آله، غدیر خم است که در این واقعه با عظمت، حضرت علی علیه‌السلام به عنوان جانشین برای رسول خدا صلی‌الله ‏علیه ‏و‏آله انتخاب و لقب امیر مؤمنان(ع) را دریافت کرد. منابع متعدد تاریخی می‌نویسند که پیامبر اسلام(ص) در ۱۸ ذی‌الحجه سال ۱۰ قمری، هنگام بازگشت از «حجة الوداع» سخنرانی مهمی درباره مهمترین مسائل اعتقادی، معارف اسلامی و مسائل جامعه پس از خود ایراد فرمودند و رهنمودهای سیاسی، فرهنگی و...مهمی داشتند. بر اساس بررسی‌های انجام شده سه متن از این خطبه روایت شده است. محققان بر اساس حجم خطبه، آن را به خطبه کوتاه، متوسط و طولانی تقسیم‌بندی کردند (جانی پور و همکاران، ۱۳۹۷) اما مضامین اصلی اعتقادی و سیاسی از جمله اشاره پیامبر(ص) به ولایت امام علی(ع) در همه این خطبه‌ها مشترک است.

مطالعه خطبه غدیر هم برای آشنایی با ماهیت دین اسلام و هم برای فهم حوادث حیات پس از پیامبر(ص) ضرورت دارد. برای فهم دقیق‌تر خطبه، ابتدا قلمروهای کلامی یا به بیانی ساده‌تر موضوعاتی که حضرت محمد(ص) بدان اشاره فرمودند، بیان می‌شود سپس به فراخور موضوع، به پرسش‌های زیر پاسخ داده می‌شود.

پرسش‌ها در این تحلیل عبارت‌اند از:

پیامبر رحمت(ص) به چه هویت‌هایی اشاره کرده است؟

چه نکاتی را پیامبر(ص) در این متن برجسته و با اهمیت ساخته است؟

خاتم پیامبران(ص) خیر و شر یا خوب و بد را چگونه مرزبندی کرده است؟

پیامبر(ص) به چه کنش‌ها و اعمالی توصیه کرده است؟

رسول خدا(ص)، چه زبان و گفتار معرفتی را برای بیان مقصودش انتخاب کرده‌اند؟

۱. خطبه غدیر، یکی از آخرین سخنرانی‌های پیامبر(ص) در اجتماع بزرگ مسلمین است که حاوی پیام مهمی است. به‌گونه‌ای که هم برای فهم ماهیت اسلام و هم برای تحلیل دقیق حوادث پس از حیات پیامبر(ص)، آشنایی با این خطبه ضرورت دارد تا آنجا که خطبه غدیر با موضوع «اکمال دین» ارتباط دارد.

۲. از خطبه غدیر روایت‌های متعددی شده است. با توجه به حجم روایت‌ها از این سخنرانی پیامبر(ص) می‌توان آن را به سه خطبه کوتاه، متوسط و بلند تقسیم کرد.

۳. در مقایسه با دو خطبه دیگر، اختلاف کمتری درباره خطبه کوتاه غدیر، میان شیعه و سنی وجود دارد. چنانچه تحلیلی از خطبه کوتاه صورت گیرد با قیاس الویت (به‌ طریق‌ اولی) درباره دو خطبه دیگر نیز صادق و مورد توافق است.

۴. خطبه کوتاه با اختلافاتی هم در منابع اهل سنت و هم در منابع شیعه آمده است. آنچه در این نوشتار، مبنای تحلیل قرار می‌گیرد، روایتی از قدیمی‌ترین منابع و از بزرگان اهل سنت یعنی محمد بن جریر طبری از کتاب «المسترشد» اوست. هر چند که محقق نامدار معاصر شیعه یعنی علامه امینی نیز با اختلاف اندکی از منابع مختلف آن را در صفحات ۲۶- ۲۸ جلد اول کتاب مشهورش نیز نقل کرده است.

۵. با این توضیحات روشن شده است که آنچه درباره آن تحلیل می‌شود خطبه غدیر است، نه حدیث غدیر که در منابع شیعه و سنی به حد تواتر است.(حدیث غدیر همان جمله مشهور و معروف پیامبر(ص) «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاه» است.)

جریر طبری مورخ و مفسر قرآن و عالم بزرگ اهل سنت در کتاب «المسترشد» واقعه غدیر را چنین روایت کرده است: آنگاه که پیامبر(ص) حج خود را به‌جا آورد و در روز هجدهم ذی‌الحجه به غدیر خم رسید، خداوند به پیامبر(ص) فرمان داد تا موضوع (امر) علی(ع) را اظهار و اعلان کند. از آنجایی که پیامبر(ص) به ناخشنودی مردم از این امر آگاهی یافت، گویا از اعلان این امر ابا داشت. علتش نگرانی او نسبت به دین و ترسی بود که از دین‌گریزی مردم (ارتداد) داشت. پس از آنکه خداوند جل جلاله آیه زیر را نازل کرد: «ای پیامبر آنچه از جانب پروردگارت بر تو نازل شده ابلاغ کن و اگر نکنی رسالت او را انجام نداده‌ای و خدا تو را از مردم نگاه می‌دارد.» پیامبر(ص) دیگر درنگ نکرد تا وارد مدینه شود، در حالی که از غدیر تا مدینه دو مایل بیشتر نمانده بود و حتی صبر نکرد تا وقت نماز برسد با اینکه وقت نماز نزدیک بود... پیامبر ندای نماز جماعت دادند و مردم در آن گرما جمع شدند و حضرتش خطبه‌ای خواندند...

موضوعات یا قلمروهایی که پیامبر(ص) در این خطبه بدان پرداختند، عبارت‌اند از:

۱.گواهی گرفتن یا اعلان شهادت از مردم به وحدانیت خداوند، رسالت پیامبر(ص)، حقانیت بهشت، جهنم و زنده شدن پس از مردن (بعث).

۲.تأکید بر مواجه متعهدانه با قرآن و عترت و اهل بیت او (دو گران‌بها).

۳.اعلان ولایت علی(ع) و دعا برای کسانی که با علی(ع) همراهی کنند.

پیامبر(ص) در خطبه غدیر چه هویت‌هایی را ساخته و چه نکاتی را برجسته کرده است؟ معیار مرزبندی سیاسی او چیست؟ و... در ذیل به اختصار به هر یک از موارد مزبور در خطبه غدیر اشاره می‌شود.

الف) مهمترین هویت (کیستی)هایی که در خطبه غدیر آمده است؛ عبارت‌اند از:

 ۱.ثقل اکبر (کتاب الله).

۲.ثقل اصغر (عترت من، اهل بیت من).

۳.مولی.

ب) نکاتی که در این خطبه کوتاه برجسته شده است:

۱. اعلان شهادت به وحدانیت الهی، رسالت پیامبر(ص)، حقانیت بهشت و جهنم و زنده شدن پس از مردن.

۲.وارد شدن همه مردم به حوض (محشر)

۳.جداناپذیری میان قرآن و اهل بیت پیامبر(ص).

۴.مولی بودن علی (ع) بر هرکسی که پیامبر(ص) مولی اوست.

ج) فعالیت یا رفتاری که پیامبر(ص) در این خطبه توصیه فرمودند. عمل به آموزه‌های قرآن و اهل بیت پیامبر(ص)، مهمترین رفتاری است که رسول خدا(ص) به آن توصیه فرموده است. بدیهی است که عمل به این دو گران‌بها، شامل بینش و اندیشه و منش و رفتار است. این توصیه از مهم‌ترین و اساسی‌ترین سفارش پیامبر(ص) به همه پیروانش، پس از وفاتش است؛ به عبارت دیگر پیامبر(ص) فرمود است که حیات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی امتش در پناه‌جویی به قرآن و اهل بیت او سامان یابد.

د) بی‌تردید، تبعیت، دوستی و همراهی با امام علی(ع) نظام سیاسی و مرزبندی میان خیر و شر است که حضرت در این خطبه ترسیم کرده است به‌خصوص آنکه پیامبر(ص) در ادامه می‌فرماید. خدایا دوست بدار هر کس او (علی) را دوست بدارد و دشمن بدار هر کس او را دشمن بدارد و... این دعا مؤید این مرزبندی سیاسی است. اعلان این امر و بیان مرزبندی مزبور، اصلی‌ترین فلسفه ایراد خطبه غدیر و مهمترین پیام آن است.

ه). پیوند میان عناصر: یکی از مهمترین کنش‌های زبانی در این خطبه پیوند و اتصال میان قرآن و اهل بیت(ع) است به عبارت دیگر این دو ماندگار پس از پیامبر(ص) از یکدیگر جدایی ناپذیرند. هدایت با تمسک توأمان از این دو، میسر است که با تأکید ویژه‌ای در متن خطبه غدیر آمده است.

و) نظام زبانی متن، سیاسی - اعتقادی است.