پیوند معنادار خطبه فدکیه حضرت زهرا(س) با قرآن کریم

حجت‌الاسلام علیرضا قبادی، جامعه‌شناس و کارشناس دین به مناسبت ایام فاطمیه، در سلسله نوشتاری که در اختیار ایکنا قرار داده است به تحلیل گفتمان خطبه فدکیه حضرت فاطمه(س) پرداخته است.

قبادی در 11 قسمت گذشته از این مجموعه به موضوع «تقسیم قلمرو‌ها در خطبه فدکیه حضرت فاطمه الزهرا(س)»، «جایگاه حمد و ستایش پروردگار در دیدگاه حضرت زهرا(س)»، «یگانگی خداوند؛ مهم‌ترین حقیقت و راز عالم هستی»، «روایتی خاص از رسالت پیامبر خاتم(ص)»، «جایگاه قرآن در دیدگاه حضرت فاطمه(س)»، «فرآیند شکل‌گیری اسلام و نقش اهل‌بیت(ع) در تثبیت و استحکام آن»، «روایت ارث در گفتمان حضرت فاطمه(س)»، «ارث بردن فرزندان پیامبران(ع)؛ حکم مسلم قرآنی»، «روابط افراد مختلف با پیامبر(ص)»، «اتفاقات و وقایع پس از ارتحال پیامبر(ص)» و «خصومت برخی از افراد با دختر پیامبر(ص)» پرداخت و در این قسمت به موضوع «پیوند معنی‌دار خطبه فدکیه حضرت زهرا(س) با قرآن کریم» اشاره‌ای داشت که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:

«در آستانه دومین سالگرد یکی از محبان و ارادتمندان حضرت زهرا(س) هستیم، سرداری که توصیف هر بعد از شخصیت او تجلی بندگی خداست. سرداری که ارادت و علاقه‌مندی به حضرت زهرا(س) را در اندیشه و عمل خود به نمایش گذاشت و حیاتش را خداوند به شهادت ختم کرد. خداوند مهربان او را با حضرت زهرا(س) محشور فرماید.

همان‌گونه که استحضار یافتید، تاکنون یازده نوشتار به منظور شناسایی و اخذ الگو استناد به قرآن کریم همچنین روشن‌تر شدن برخی وقایع تاریخی و مهم صدر اسلام از سخنرانی حضرت فاطمه(س) نگاشته شد. برای حصول نتیجه با روش تحلیل گفتمان به تحلیل پیوند میان خطبه و استنادات قرآنی می‌پردازیم. سعی می‌کنیم‌ دریابیم که حضرت زهرا(س) برای انتقال پیام مهم اعتقادی، سیاسی و فرهنگی خود به مخاطبان چگونه از آیات قرآن بهره گرفته است.

برای بررسی ویژگی‌های استنادات قرآنی در خطبه فدکیه و تحلیل متن و استناد ابتدا به ترتیب آیات استنادی و موضوع آیات استناد شده اشاره می‌شود.

۱. رعایت حد اعلی تقوا و مرگ مسلمانه، بخشی از آیه ۱۰۲ آل‌عمران.

۲. خشیت عالمان/ آگاهان از خداوند، بخشی از آیه ۲۸ فاطر.

۳. رسولی از جنس مردم، دل‌بسته به آنان و ... (سخنران) تمام آیه ۱۲۸ توبه.

۴. حکیمانه و نیکومندانه اندرز گفتن(شیوه دعوت سخنران) بخشی از آیه ۱۲۵ نحل.

۵. در لبه پرتگاه بودن(وضعیت مردم قبل از آمدن رسول خدا(ص)) بخشی از آیه ۱۹۳ آل‌عمران.

۶. ترس شما کافران یا مشرکان بخشی از آیه ۲۶ انفال.

۷. خاموش کردن جنگ، جنگ افروزان از جانب خداوند، بخشی از آیه ۶۴ مائده.

۸. عدم التفات سرزنشگران (خصیصه یار پیامبر(ص)) بخشی از آیه ۵۴ مائده.

۹. انتظار ناگواری برای رسول خدا(خصیصه مدعیان پیروی از پیامبر(ص)) بخشی از آیه ۹۸ توبه.

۱۰ در فتنه افتادن و احاطه خداوند به کافران، بخشی از آیه ۴۹ توبه.

۱۱. گزینش جانشین بد، بخش از آیه ۵۰ کهف.

۱۲. عدم قبولی پذیرش آیینی غیر از اسلام و خسارت و...، تمام آیه ۸۵ آل‌عمران.

۱۳. تمایل به حکم جاهلی، بهترین داور بودن خداوند برای اهل یقین، تمام آیه ۵۰ مائده.

۱۴. امر ناپسند آوردن، بخشی از آیه ۲۷ مریم.

۱۵. پشت سر انداختن و بی‌اعتنایی به قرآن، مضمون بخشی از آیه ۱۸۷ آل‌عمران یا بخشی از آیه ۱۰۱ بقره.

۱۶ تا ۲۰. اثبات ارث بردن فرزند پیامبران بخشی از آیه ۱۶ نمل، بخشی از آیه ۵ و ۶ مریم، بخشی از آیه ۷۵ سوره انفال، بخشی از آیه ۱۱ نساء، بخشی از آیه ۱۸۰ بقره.

۲۱. زیان اهل باطل در قیامت بخشی از آیه ۲۷ جاثیه.

۲۲.‌وقت معین برای هرخبر(وقوع حتمی وعده الهی) تمام آیه ۶۷ انعام.

۲۳. به‌زودی آگاه شدن از عذاب دائمی و خوارکننده، تمام آیه ۳۹ هود.

۲۴. برداشت نادرست از مرگ پیامبر(ص) و ... تمام آیه ۱۴۵ آل‌عمران.

۲۵. ترس غیرمؤمنان از غیر خداوند، بخشی از آیه ۱۳ توبه.

۲۶. زیان نکردن خداوند از کفر اهل زمین، بخشی از آیه ۸ ابراهیم.

۲۷. احاطه آتش الهی بر دل (اهل همزه) بخشی از آیه ۶ و ۷ همزه.

۲۸. به‌زودی مطلع شدن ستمگران از جایگاهشان، آیه ۲۲۷ شعرا.

۲۹. انذار از عذاب سخت پیش رو، بخشی از آیه ۴۶ سبا.

۳۰. عمل به وظیفه و منتظر ماندن، آیه ۱۲۱ و ۱۲۲ سوره هود.

۳۱، جلوه آرای نفس و...، بخشی از آیه ۱۸ یوسف.

۳۲. عدم تدبر در قرآن، بخشی از آیه ۲۴ محمد.

۳۳. زنگار داشتن دل، آیه ۱۴ مطففین.

۳۴. آشکار شدن حقائق پنهان‌شده بخشی از آیه ۲۸ انعام.

۳۵. داوری حق در قیامت و زیان اهل باطل، بخشی از آیه ۷۸ غافر.

۳۶. کافی بودن وکالت خداوند، بخشی از آیه ۱۷۳ آل‌عمران.

در بالا به مجموعه آیات و موضوعاتی که در آیات استنادی برجسته شده بود، اشاره شد. در ادامه به تعداد و فراوانی آیات و سوره‌های استناد شده اشاره می‌کنیم. فراوانی تعداد آیات بر حسب سوره‌ها عبارت است از:

 ۱. آل‌عمران، ۶ آیه، آیات، ۸۵، ۱۰۲، ۱۴۵، ۱۷۳، ۱۹۳، ۱۸۷.

 ۲. توبه، ۴ آیه، آیات ۱۳، ۳۹، ۶۸، ۱۲۸.

۳. مائده، ۵۰، ۵۴، ۳؛ هود، ۳۹، ۱۲۱، ۱۲۲؛ مریم، ۵، ۶، ۲۷. هرکدام، ۳ آیه

۴. انعام، ۲۸‌، ۶۷؛ هُمزه، ۶، ۷؛ انفال ۲۶، ۷۵ و بقره، ۱۸۰، ۱۰۱. هرکدام ۲ آیه

۵. غافر ۷۸، جاثیه ۲۷، ابراهیم ۸، مطففین ۱۴، محمد ۲۴، یوسف ۱۸، سبا ۴۶، شعرا ۲۲۷، نمل ۱۶، نحل ۱۲۵، کهف ۵۰، نساء ۱۱ و فاطر ۲۸ هرکدام ۱ یک آیه

این آمار و ارقام گواه آن است که خطبه فدکیه حضرت زهرا(س) در پیوند بسیار زیاد با قرآن ایراد شده است این در حالی است که تنها به یک کلام از پیامبر خدا (ص) استناد کرده است.

فراوانی استناد به قرآن کریم در سخنرانی حضرت زهرا(س) در مقایسه با سخنرانی(خطبه) امیر مؤمنان(ع) قابل ارزیابی هست و از این حیث تمایز خطبه امیر مؤمنان(ع) با خطبه فدکیه کاملاً روشن است. هر چند می‌توان دلایلی برای خطبه‌های نهج‌البلاغه ارائه کرد، اما نمی‌توان منکر این تمایز و تفاوت شد.

این نوشتار با توجه به هدفش درباره استناد حضرت زهرا(س) به آیات قرآن سخن می‌گوید. حضرت پس از ایراد خطبه از مسجد به خانه برگشت و با امام علی(ع) گفتگویی ظاهراً انتقادی داشت. درباره کم و کیف و ماهیت آن گفت‌وگو در جای دیگر سخن گفته شد. حضرت پس از آنکه پاسخ امام را شنید. سخن خود را با قرائت مضمون بخش پایانی آیه ۱۷۳ آل‌عمران به پایان رساند. در آیه مزبور آمده است که خداوند کفایتمان می‌کند و او بهترین متولی امر / وکیل است. نکته قابل تأمل در استناد به این آیه، افزون بر تناسب معنوی، تناسب لفظی است که میان سفارش امام علی(ع) و قرائت آیه مزبور وجود دارد. امام علی(ع) پس از آنکه به حضرت زهرا(س) فرمود خدا را کافی بدان! «فاحتسبی الله» حضرت زهرا(س) به مضمون آیه‌ای استناد کرد که این واژه «حسبی الله» در آن آیه آمده است.»