شب یلدا در فرهنگ عامه بختیاری/ چله‌؛ گرامیداشت نیکویی

عباس قنبری عدیوی، رئیس بنیاد ایران‌شناسی شعبه چهارمحال‌وبختیاری و پژوهشگر فرهنگ عامه در گفت‌وگو با ایکنا از چهارمحال‌وبختیاری با اشاره به اینکه یلدا یا شب چله یکی از کهن‌ترین رسوم ایران‌زمین است، اظهار کرد: واژه یلدا به‌معنی زایش یا تولد است و از بُعد نجومی و گاهشماری نیز می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.

وی ادامه داد: بشر بر حسب وضعیت آب و هوایی، زمان را به چهار بخش تقسیم کرده است که امروز با عنوان فصل‌ها شناخته می‌شود؛ در گذشته این تقسیم‌بندی به‌نحوی بود که دو فصل سرما و گرما را از یکدیگر جدا می‌کرد و یلدا آغاز نیمه سرد سال محسوب می‌شد. واژه یلدا با «دی» و «دا» تناسب دارد و هر سه واژه هم‌معنا هستند و لذا یلدا به معنای زایش خورشید از پس کوه‌ها و سنگ‌ها است.

قنبری با تصریح اینکه واژه «سردَه» در گاهشماری ایرانی به‌معنی آغاز سال است، افزود: این واژه امروز به‌صورت سرد مورد استفاده قرار می‌گیرد. یلدا در این گاهشماری همراه با تولد خورشید یا مهر یا میترا همزمان است، لذا یلدا را می‌توانیم به آیین میترائیسم پیوند دهیم و در فرهنگ عامه و فولکلور مناطق، اندیشه چله با افسانه‌ها و باورها و ادبیات شفاهی مردم پیوند دارد.

عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان استان تصریح کرد: واژه چله‌، چله‌نشینی، دورهمی و همراهی یکدیگر از مصادیق فرهنگ معنوی پر کاربرد در فرهنگ عامه است که در فرهنگ ایرانی و عرفان اسلامی از دیرباز عدد ۴۰ در کنار اعدادی نظیر ۵، ۱۲، ۷، جایگاه مهمی داشته و با مباحث دینی و معنوی پیوند دارند.

قنبری با تصریح اینکه آیین میترا از هند آغاز می‌شود و به اروپا نیز راه پیدا می‌کند، گفت: بازمانده سنت‌های این آیین در آغاز فصل سرما در مناطق شرقی در قالب شب چله بروز و ظهور دارد و در اروپا با عنوان کریسمس پاس داشته می‌شود؛ در تقویم سیستانی، کریست اولین ماه سال است که در فرهنگ اروپایی مسیحیان با چراغانی کردن درخت و کمک به نیازمندان و دستگیری از محرومان این مناسبت را گرامی می‌دارند. لذا این فرهنگ را می‌توان برگرفته از اندیشه ایرانی و آیین‌های میترا و زرتشت دانست.

این پژوهشگر فرهنگ عامه با ذکر اینکه ایرانِ فرهنگی شامل بخش بزرگی از آسیای امروز بوده است، ادامه داد: فرهنگ ایرانی به‌صورت فرهنگ سیار به دیگر کشورها سرایت کرده است. در اندیشه یلدا یا چله نیز نگاه این بوده که تاریکی از میان می‌رود و روشنایی یا اندیشه اهورایی بر ظلمت و تاریکی یا اندیشه اهریمنی چیره می‌شود که این پیروزی نور بر ظلمت با ظهور خورشید پس از شب محقق می‌شود همچنان که طلوع خورشید به‌معنی آغاز پیروزی و موفقیت است و این تفکر با جشن گرفتن در آغاز بهار و برپایی عید نوروز بروز و ظهور دارد.

قنبری تصریح کرد: در فرهنگ ایران‌زمین جشن پیروزی خورشید بر شب با ساز و آواز و پایکوبی و خواندن کتاب و شعر خواندن و غیره گرامی داشته می‌شد و خانواده‌ها با محوریت بزرگترها گرد هم جمع می‌شدند و بر روی سفره انواع خوراکی‌ها و میوه‌ها را می‌چیدند، صاحبخانه نیز از مهمانان پذیرایی می‌کرد و این رسم همچنان ادامه دارد؛ حافظ‌خوانی و جشن و شادی، مهمانی گرفتن، پختن غذاهای خاص، هدیه و عیدی دادن، عیدی بردن داماد برای عروس، اسفند دود کردن و غیره در این شب همچنان پابرجاست؛ مفاهیمی چون صله رحم، نوعدوستی، دیگردوستی، همدلی، شادمانی و مهربانی در این رسم، اشکال دیرینی از آیین باستانی ایران‌زمین هستند.

مصادیق تلفیق آیین یلدا با فرهنگ اسلامی

این مدرس دانشگاه تأکید کرد: این مفاهیم ایرانی پس از ورود اسلام به ایران، با اندیشه‌های اسلامی پیوند خوردند و رسومی چون گذاشتن قرآن کریم در سفره شب چله‌، صلوات فرستادن، برپایی سفره به یاد و نام اهل‌بیت(ع)، دعا برای سلامتی و تعجیل در فرج امام زمان(عج)، فاتحه‌خوانی برای درگذشتگان در قالب سبک زندگی ایرانی اسلامی زیبایی به نسل امروز در گوشه و کنار کشور و تمامی اقوام ایرانی منتقل شده‌اند.

قنبری در تشریح چرایی استفاده از انار و هندوانه و میوه‌های سرخ‌رنگ در سفره شب چله‌، گفت: طلوع خورشید با تابش نور سرخ‌رنگی در دل تاریکی آغاز می‌شود و این سرخی که نشان شادابی‌، نشاط، سرزندگی و جوانی است در سفره شب چله نیز به نمایش گذاشته می‌شود. گرامیداشت سنت شب چله به‌معنی گرامیداشت نیکویی‌ها و خوبی‌هاست.

این پژوهشگر فرهنگ عامه بیان کرد: در مناطق بختیاری، علاوه بر دیوان حافظ که یکی از محبوب‌ترین شاعران در نزد این مردمان است، خواندن داستان عاشقانه و جذاب خسرو و شیرین نظامی نیز مرسوم است. ریشه داستان خسرو و شیرین کاملا‌ً ایرانی است و نسبت به داستان لیلی و مجنون محبوبیت بیشتری در میان اقوام ایرانی به‌ویژه بختیاری‌ها دارد.

قنبری رواج داستان‌ها و افسانه‌های مربوط به شب چله را یکی دیگر از ابعاد هویتی این آیین در فرهنگ عامه ایران دانست و توضیح داد: یکی از این افسانه‌ها که در میان اقوام بختیاری سینه به سینه نقل و در فرهنگ شفاهی این مردم ماندگار شده ناظر به این داستان است که ننه سرما دوازده فرزند به نام ماه‌های سال دارد و دو پسرش دی و بهمن با یکدیگر در نزاع و مجادله برای رسیدن به پادشاهی هستند، تا اینکه این دو در نبرد با بهار شکست می‌خورند و لذا ننه سرما عصبانی می‌شود و هیزم آتشین را که در دست دارد به سمت زمین پرتاب می‌کند، اگر این آتش در خشکی فرود بیاید در آن سال خشکسالی در پیش خواهد بود و اگر به دریا اصابت کند، بارندگی و فراوانی را نوید می‌دهد.