صاحبان نظرات متفاوت را از جرگه دینداران خارج نکنیم

 

 

 

می‌‌توانیم موضوع را از سه منظر مورد توجه قرار دهیم. هر محصول و کالایی اعم از فرهنگی و غیرفرهنگی دارای یک مرکز تولید، یک مسیر انتقال تا رسیدن به مصرف‌کننده و یک فرد و نهاد مصرف‌کننده است. در زمینه پژوهش‌ها هم دارای مرحله تولید پژوهش، واسطه‌گری و انتقال و مرحله مصرف هستیم. لذا باید این سه مرحله را به خوبی واکاوی و آسیب‌شناسی کنیم تا نقاط ضعف و قوت آنها را دریابیم. نهادها و افراد تولید‌کننده پژوهش‌های دینی و قرآنی معمولاً دانشگاه‌ها، حوزه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی و افراد نویسنده در زمینه‌های دینی، قرآنی، حدیثی و اهل بیتی هستند.

 

این مجموعه‌ها به طور خودکار علاقه‌مند به کار پژوهشی هستند و وظایف سازمانی هم دارند. بنابراین سطحی متوسط از تولیدات دینی انجام می‌شود اما مشکل و کمبود در سطح عالی و مکفی است که به نظر می‌رسد نیازمند مدیریت و داشتن برنامه کلان و راهبردی و پیگیری نهادهای مسئول برای اجرای آن برنامه هستیم. به عبارت دیگر لازم است یک برنامه‌ریزی کلان و تعیین افق‌ها و تقسیم کاری بین نهادها و مؤسسات اعم از دانشگاه‌ها، حوزه‌ها، مراکز پژوهشی و محققان آزاد انجام شود تا تولیدات پژوهشی ناظر بر نیازها و دغدغه‌های مردم و به دور از موازی‌کاری و نیز تولیدات شعاری و کم‌اثر باشد.

بدین منظور لازم است نیازسنجی و آسیب‌شناسی انجام شود که در چه زمینه‌هایی تولید محتوای زیاد و در چه زمینه‌هایی تولید اندکی داریم و چه شبهاتی را پاسخ گفته و چه شبهاتی را پاسخ نداده‌ایم و برای آنها باید محتوای لازم را تهیه کنیم؛ به عنوان نمونه‌ اکنون در دانشگاه‌ها و حوزه‌ها، تحقیق و تألیف انجام می‌شود و باید نهادهایی در همین مراکز، نیازها را رصد و اعلام کنند و فراخوان بدهند و برای کارهای دارای اولویت، جایزه و پاداش تعیین کنند تا افراد تشویق شوند که به آن سمت بروند. اگر این کار را انجام ندهیم، افراد به سمت تولیدات و تألیفات بازاری می‌روند.

 

 

منظور تألیفاتی است که خواننده و خریدار کتاب به سمت آن می‌رود اما فایده چندانی ندارد.

 

 

باید پایان‌نامه‌ها و تولیدات علمی که در دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه از سوی دانشجویان و طلاب سطوح بالا تولید می‌شود برای نیازهای زندگی مادی و معنوی بشر امروز، چه ایرانی و چه خارجی و چه شیعه و سنی و ...، ساماندهی شوند تا نیاز آنها برطرف شود. بدین منظور برنامه‌ریزی، رصد، تقسیم کار، پیگیری و اولویت‌بندی لازم است تا مشخص شود که سالانه چه تعداد از این اهداف محقق شده است.

به نظر می‌رسد نهادهای مرکزی همانند وزارت علوم، کمیسیون توسعه، پژوهش و آموزش عالی قرآنی و سایر نهادهای مسئول می‌توانند نقشی جدی را ایفا کنند و البته نیازمند پشتیبانی سایر سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها هستیم؛ به عنوان نمونه بخشی از خلأ و نیاز به مسائل مبتلابه و دغدغه‌های فکری و پرسش‌های جامعه مربوط است. لذا نباید اجازه دهیم که برخی مباحث زیاد مطرح و برخی دیگر به خاطر مصلحت‌سنجی مورد غفلت واقع شوند. وقتی در فضای مجازی و رسانه‌ای و دستگاه‌های تبلیغی جهان، شبهات زیادی همانند نقل و نبات ریخته است، نباید سر خود را زیر برف و خودسانسوری کنیم و آنها را بی‌پاسخ بگذاریم.

وقتی جامعه و مخصوصاً جوانان در مطالعات دینی سؤالاتی دارند باید به همه آنها با روی باز و همراه با اقدامات پژوهشی، پاسخی عالمانه دهیم. وقتی کسی در ارتباط با حدود عصمت معصومین، میراثی بودن ولایت اهل بیت(ع)، مهدویت و ویژگی‌های امام مهدی(عج)، میزان اهتمام نهادهای دینی به عدالت به عنوان اصل مهم اسلامی و بسیاری مسائل دیگر سؤال و نقد دارد باید با حوصله و متانت پاسخ داده شود. همچنین باید امکان بحث و گفت‌وگوی دوطرفه به شکل مثبت در رسانه‌ها وجود داشته باشد.

اگر کسی در حوزه و دانشگاه حرف تازه‌ای در چارچوب قواعد تفسیری ارائه داد که با تفسیرهای پیشین سازگاری ندارد، نباید آشفته شویم و او را تکفیر و از جرگه دینداران خارج کنیم. بایستی این مطالب شکافته و تبیین شود تا مزیت‌های اندیشه و تفکر قرآنی برجسته و روشن شود، وگرنه با سکوت و سؤال نکردن مشکلی حل نخواهد شد. 

همچنین اگر موضوعی جدید و مسئله‌دار در دانشگاه به عنوان پایان‌نامه مطرح شد آن را ممنوع نکنیم. البته نشر و توزیع هر مبحثی قواعدی دارد، اما طرح مسئله علمی ولو شبهه‌ای باشد که از سوی کفار و منافقین مطرح شده اشکالی ندارد؛ مثلاً توحیدی که در قرآن مطرح می‌شود گاهی حداقل از لحاظ عبارت‌ و لحن با توحیدی که در روایات و ادعیه و زیارات مطرح می‌شود متفاوت است. لذا باید با کارهای علمی و پژوهشی این مسائل تبیین شود. اگر تکریم اولیای الهی را به عنوان مسائل دینی قبول داریم، موضوع گنبد و بارگاه‌های پرخرج و پرزرق و برق مورد سؤال مردم است که باید جواب داده شود که تا چه حدی درست و تا چه حدی مبالغه است.

 

 

در زمینه رساندن محصول تولیدی پژوهشگران به مصرف کنندگان باید نهادهای واسط و انتقال‌دهنده به مصرف کنندگان اقداماتی را انجام دهند. هر تولیدکننده‌ای محصول خود را در قالبی نوین، زیبا، جذاب و متناسب با زبان و ذائقه مخاطب ارائه می‌دهد تا او آن را بپذیرد و استفاده کند. به نظر می‌رسد در این عرصه نهادهایی شامل دستگاه‌های مسئول همانند وزارت ارشاد، سازمان تبلیغات اسلامی و دفاتر متعدد در شهرها و روستاها، مؤسسات فرهنگی، دینی و قرآنیِ خصوصی و دولتی و عمومی، شهرداری‌ها، نهادهای فرهنگی، آموزش و پرورش، دانشگاه‌ها و همه دستگاه‌های اجتماعی هستند که باید تولیدات علمی و قرآنی را به مردم و مخاطبان نهایی ارائه دهند و وظیفه دارند که تولیدات را بازنویسی و بازآفرینی کنند و آنها را متناسب با ذائقه و فهم مخاطب در قالب‌هایی همانند کتاب، کتابچه، روزنامه، مجله و نیز قالب‌های جدید در فضای مجازی همانند کلیپ، فایل‌های صوتی و تصویری، قصه، داستان و فیلم‌نامه به مخاطبان عرضه کنند.

در این زمینه مدیریت و دقت نهادها در بازتولید مباحث، برای مصرف مخاطب اهمیت ویژه‌ای دارد، اما الان این کار ناقص انجام می‌شود. بسیاری از تولیدات علمی در قالب کتاب، پایان نامه و مقاله در آرشیوها موجودند و استفاده چندانی نمی‌شوند، در حالی‌ که این متون باید کاربردی شوند. البته ممکن است برای تبدیل مطالعات بنیادی به کاربردی به هزینه، انرژی و نیز نیروی انسانی ماهر و محقق و نویسندگان خوب نیاز باشد که باید این کار انجام شود و در این واسطه‌گری و انتقال دانش‌ رسانه‌‌ها همانند صدا و سیما متناسب با نیاز مخاطب نقشی اساسی دارند.

مرحله دیگر مصرف است. در این مرحله نهادها و افرادی که تریبون دارند و محل عرضه این اطلاعات و معلومات هستند باید دقت کافی را به خرج دهند. مساجد، مدارس و مؤسساتی که مورد مراجعه مردم هستند می‌توانند به عنوان مصرف‌کننده مطرح باشند.

 

 

به نظر می‌رسد یکی از علل عدم اقبال، گسترش محصولات در فضای مجازی به اشکال مختلف است که مردم را سرگرم کرده است و از توجه این پژوهش‌ها بازمی‌دارد. علت دیگر نبود یا کمبود محصول جذاب و متناسب با ذائقه مردم و مورد نیاز است که باعث شده مردم گرایش کمتری نشان دهند. امروزه عرضه محصولات فرهنگی در فضای عمومی، مجازی و حتی رسانه‌ای بسیار زیاد است و کتاب‌‌های متنوع و جذاب از آبشخورهای مکاتب مختلف شرقی و غربی و سایر ادیان وجود دارد که دسترسی به آنها بسیار آسان است و محدودیتی وجود ندارد؛ چراکه در یک دهکده جهانی زندگی می‌کنیم و هرکسی به هر آنچه در جهان می‌گذرد دسترسی دارد. 

با این عرضه وسیع، انتخاب برای افراد بسیار دشوار می‌شود و آنها به سراغ جذاب‌ترین‌ها محصولات و فرستنده‌های پیامی خواهند رفت که جاذبه و تأثیر بیشتری دارد و لزوماً سراغ بهترین‌ها نخواهند رفت، چراکه آنچنان مطالب و اطلاعات عرضه‌شده در فضای مجازی و سایر فضاها متنوع و فریبنده است که قدرت انتخاب را از آنها می‌گیرد و ممکن است گاهی انتخاب‌های مخاطبان متناسب با نیاز آنها نباشد.

 

 

راهکار اول این است که پژو‌هش‌های بین رشته‌ای توسعه پیدا کند و هر دانشگاه و گروه آموزشی در این زمینه خود را مسئول بداند و سوژه‌ها و موضوعات پژوهشی را در قالب نظری و کاربردی منطبق بر پژوهش‌های بنیادی مد نظر قرار دهد؛ مثلاً اگر در زمینه عدالت پژوهش می‌کنیم، اینکه چگونه می‌‌توان در عرصه فرهنگی یا اقتصادی و سیاسی آن را اجرا کرد موضوعی بنیادی است. لذا باید با اشراف بر منابعی همانند قرآن و حدیث به پاسخ مسائل برسیم.

راهکار دیگر، تقویت آثار پژوهشی گروهی است. کارِ گروهی در پژوهش لازمه کارهای میان رشته‌ای است، چراکه ما به طور تاریخی و به عنوان یک عادت نامیمون کمتر به کار گروهی می‌پردازیم و محققان ما بیشتر کار انفرادی انجام می‌دهند، اما پژوهش‌های ناظر بر نیازهای جامعه نیازمند کار گروهی هستند، چراکه بسیاری از تحقیقات دارای دامنه‌ و مراحل متعددی هستند. بنابراین این الزام وجود دارد.

راهکار سوم، سوژه‌یابی دقیق است، یعنی بایستی سوژه‌های مطالعات کاربردی با اولویت‌بندی مشخص در عرصه‌های مختلف از سوی کمیته‌هایی با حضور افرادی دارای تخصص‌های گوناگون تعیین شود تا تحقیقات مورد نیاز و دارای اولویت به سرانجام برسد و کارهای تکراری و بی‌فایده انجام نشود.