توصیف خانواده طراز اسلامی در سوره انسان

25 ذی الحجه سالروز نزول سوره «هل اتی» یا انسان و بنا به روایات ستایشی از علی(ع) و فاطمه(ع) است که برای ادای نذرشان سه روز روزه گرفتند و هنگام افطار، غذای ساده خویش را به مسکین و یتیم و اسیر ایثار کرده و خودشان با آب افطار کردند. در آیات شریفه این سوره، از نعمت‌های خداوند برای اهل بهشت، و پاداش نیکی‌ها در آخرت، یاد شده و فرمان صبر و مقاومت داده است. از آنجا که سوره انسان در توصیف این خانواده نورانی نازل شده است، روز نزول آن‌ در تقویم ایران اسلامی به عنوان روز خانواده و تکریم بازنشستگان نامگذاری شده است.

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدابراهیم حجت‌پناه، رئیس اداره تبلیغات اسلامی شهرستان شهرکرد در گفت‌وگو با ایکنا از چهارمحال‌وبختیاری، با اشاره به اینکه همواره حال خوبی در خانواده نورانی امام علی(ع) و فاطمه زهرا(س) وجود دارد، اظهار کرد: این خانواده مملو از نشاط، بندگی، صمیمیت، عشق، معنویت و همدلی است؛ پرسش اینجاست که این خانواده از چه ملاک‌هایی برای داشتن حال خوب برخوردار است؟

وی ادامه داد: اگر ملاک‌های خوشبختی دنیوی و شاخص‌های مادی این خانواده را تحلیل کنیم به نتیجه نخواهیم رسید چرا که ساده‌زیستی و پرهیز از مال‌اندوزی در تمام ابعاد زندگی از ویژگی‌ها و مکارم اخلاق این خانواده آسمانی است؛ آنان در خانه‌ای محقر با جهیزیه مختصر حضرت زهرا(س) زندگی می‌کنند، رفت‌وآمدها و مهمانی‌ها را ساده برگزار می‌کنند و معاشرتی با افراد ثروت‌اندوز و غافل ندارند، لذا اگر با تفکر مادی ریشه‌ها و معیارهای خوشبختی این خانواده را بسنجیم، دست خالی خواهیم ماند.

حجت‌پناه با تبیین ملاک‌های قرآنی خانواده امیرالمؤمنین(ع) و حضرت زهرا(س)، توضیح داد: بر اساس روایات، اهل‌بیت(ع) مصداق اول و اکمل صفات پسندیده‌ای هستند که در این کتاب آسمانی بدان اشاره شده است؛ از جمله سوره مبارکه هل‌اتی که شان نزول آن خانواده نورانی علی(ع) و زهرا(س) است که نکاتی ناظر به این سوره مبارکه بیان می‌شود. در واقع، خانواده امیرالمؤمنین(ع) و حضرت زهرا(س) تمامی صفات والای انسانی ذکر شده در سوره مبارکه انسان را دارا بودند که اگر اینچنین نبود، این سوره مبارکه در شان خانواده نورانی آن بزرگواران نازل نمی‌شد.

این حافظ کل قرآن کریم با اشاره به آیات آغازین سوره مبارکه انسان، بیان کرد: در این آیات به اصل خلقت انسان اشاره می‌شود تا انسان حد و اندازه خود را بشناسد و بداند که ریشه خلقت او از یک نطفه حقیر و پست است. اما باید پرسید چرا خلق شدیم؟ و در آیه «إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا» (انسان/۳) به این پاسخ می‌رسیم که فلسفه خلقت و زیبایی و برتری انسان نسبت به سایر موجودات زمین و ملائکه آسمان‌ها نعمت اختیار است.

اهمیت توام بودن خوف و رجا در تربیت فرزندان

حجت‌پناه با تأکید بر اینکه برای انسان شدن و قرار گرفتن در مسیر انسانیت نخست باید خود را بشناسیم، افزود: این سوره مبارکه در وهله نخست ما را نسبت به اصل و ریشه انسان آگاه می‌کند، سپس هدف را برای ما تبیین می‌کند، یک خانواده در طراز اسلامی پیوسته این نکات را مرور می‌کند، اعضای چنین خانواده‌ای در هر نماز بر این نکته دقت دارند که قیامت در پیش است، راه مستقیم و مسیری که خوبان طی کرده‌اند جلوی چشمشان است و از آنان الگو می‌گیرند و انسان‌های گمراه را به‌عنوان عبرت همواره مد نظر دارند.

این کارشناس مذهبی بیان کرد: در آیه چهارم سوره مبارکه توصیفی از جهنم ارائه می‌شود که وعده غل و زنجیر و آتش سوزان به کافران داده می‌شود و در چند آیه بعدی بهشت برای انسان‌ها توصیف می‌شود؛ توجه توامان به عذاب و پاداش الهی گویای آن است که در خانواده در طراز اسلام، خوف و رجا در هم آمیخته است و کاملا تعادل دارد. نقدی که بر بسیاری از خانواده‌های امروزی وارد است این است که فرزندان در اکثر خانواده‌ها تجربه تنبیه مناسب و بجا را ندارند و پدر و مادرها تنبیه را در فرآیند تربیت فراموش کرده‌اند یا تنبیهشان اشتباه است. حجت‌پناه با تصریح اینکه تنبیه به‌معنی برخورد فیزیکی نیست، گفت: تنبیه به‌معنی بیدارباش است که می‌تواند با ایجاد محرومیت موقت برای فرزند، یا یک قهر کوتاه محقق شود. امروزه فضای نادرست فرزندسالاری در خانواده‌ها منجر به تربیت ناقص و اشتباه شده است همانطور که فضای پدرسالارانه یا مادرسالارانه نیز همین پیامد را در پی دارد. هر عضوی در خانواده جایگاه مشخص خود را داراست، پدر، مادر و فرزندان تکالیف و حقوقی دارند و از حقوق خود برای ادای تکلیف نسبت به خود، دیگران و خداوند و امام معصوم(ع) بهره می‌گیرند.

وی با ذکر اینکه بر اساس رساله حقوق حضرت سجاد(ع) حقوق و تکالیف اعضای خانواده در هم تنیده است، تصریح کرد: حق پدر و مادر یا فرزندان تکلیف دیگران محسوب می‌شود؛ در این سوره مبارکه پس از یک آیه‌ای که به تنبیه و عذاب الهی در قیامت اشاره دارد، دو آیه به توصیف بهشت و پاداش ابرارمی‌پردازد پیداست که تنبیه فرزندان باید کاملا حساب شده و بجا باشد. البته در خانواده طراز اسلامی همه اعضا تکلیف تربیتی و عبادی در قبال یکدیگر دارند و چه بسا گاه فرزندان سبب تنبیه پدر و مادر می‌شوند همچنان که حضرت ابراهیم در سوره مبارکه مریم از در نصیحت و تربیت با عموی خود گفت‌وگو می‌کند، اما در سوره مبارکه لقمان، پدر به آموزش و تربیت فرزند می‌پردازد.

حجت‌پناه بیان کرد: در آیه هفتم «يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا»، دوباره از ابزار ترس استفاده می‌شود چرا که ترس از لوازم حیات است که اگر ناکافی باشد انسان دچار تهور و شجاعت بی‌مورد و از روی حماقت می‌شود و اگر ترس از حد بگذرد انسان بزدل و ترسو بار می‌آید. لذا در ترس باید تعادل به خرج داد. برای عموم انسان‌ها شوق بهشت آنان را وادار به ادای نذر نمی‌کند بلکه «يَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا» یعنی ترس از روزی که گزند آن فراگیرنده است، عامل وادار کننده وفای به نذر است.

تجلیل خداوند از انفاق خانوادگی در یک سوره مستقل

حافظ کل قرآن کریم با اشاره به آیه ۸ سوره مبارکه انسان، توضیح داد: واژه حُبِّهِ در این آیه اشاره بدان دارد که آنان با اینکه طعام را دوست داشتند آن‌را هدیه کردند و اجرا کننده این انفاق زیبا مصداق آیه ۹۲ سوره مبارکه آل‌عمران شده و برای همیشه در تاریخ ماندگار شد و بقدری ارزشمند بود که یک سوره قرآن در شان آن نازل شد. نکته اینجاست که توصیف انفاق امیرالمؤمنین(ع) و بخشیدن انگشتر در حین رکوع در آیه ۵۵ سوره مبارکه مائده مورد اشاره قرآن است حال آنکه انفاق خانواده ایشان و نذری که ادا کردند در یک سوره مستقل با ۳۱ آیه مورد اشاره قرار گرفته است و این بیانگر برکت جماعت و کار جمعی است و اسلام بر مسئله جماعت اعم از خانواده و اجتماع تأکید فراوان دارد.

وی با ذکر اینکه همیشه بر سر کارهای نیک موانعی وجود دارد، توضیح داد: در آیه هشتم این نکته ظریف وجود دارد که این بزرگواران در روز اول و دوم طعام خود را به مسکین و یتیم و در روز سوم که روزه و گرسنگی بر آنان سخت‌تر از دو روز قبل است طعام را به یک اسیر می‌بخشند؛ اسیر کسی است که تا دیروز علیه آنان در جنگ بوده و قصد دین آنان را داشته است. لذا خداوند اسیر را برای روز آخر قرار می‌دهد تا اجر و ارزش عمل نیک این خانواده آسمانی بیشتر هویدا شود. خداوند از انسان‌ها می‌خواهد تمام توجیهات و موانعی که بر سر راه اعمال نیک وجود دارد رفع کنیم.

حجت‌پناه با اشاره به آیه «إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا،» تأکید کرد: انجام کار برای خشنودی خداوند رمز موفقیت است؛ طرف حساب ما خداوند است که خالق خوش‌حساب و راستگوست و خزاین عالم در اختیار اوست لذا پیروزی از آن کسانی است که خدا را طرف حساب خود قرار دهند و انتظار تشکر از دیگران ندارند.

وی بیان کرد: در آیه بعدی به تصویر وحشتناکی از یک روز عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا اشاره دارد و نگاه و توجه به عذاب جهنم وجود دارد، پیداست که نگاه به عذاب جهنم در اهل‌بیت(ع) که معصوم هستند نیز وجود دارد و تنبیه الهی برای این بزرگان نیز راهکار تربیتی به‌شمار می‌رود و این سومین بار در این سوره است که از غافل نشدن و توجه به قیامت و جهنم سخن گفته می‌شود. واژه إِنَّا در آیه دهم به تمام اعضای خانواده امام علی(ع) اشاره دارد لذا امام حسن(ع) و امام حسین(ع) کودک نیز به روز عبوس و سخت نگاه دارند و در اینجا این نکته تربیتی به خانواده‌ها گوشزد می‌شود که لازم است فرزندان خود را از کودکی با مفاهیم قیامت آشنا کنند تا تربیت ناقص نماند.

این کارشناس مذهبی با تصریح اینکه آیه ۱۲ به نکته کلیدی صبر اشاره دارد، گفت: کسانی که به‌دلیل ترس از خدا و روز جزا به عهد و نذر خود وفا می‌کنند و بر سختی‌ها و دشواری کار صبر پیشه می‌کنند، در بهشت بر تخت‌های خود تکیه می‌زنند و در فضایی معتدل قرار می‌گیرند که نه سرما و نه گرما آزارشان دهد. در آیات بعدی نیز توصیف بسیار زیبایی از بهشت می‌آید و چه خوب است که مادران با باور به قدرت ذهن و ایمان، بتوانند این تصاویر و تعابیر زیبا را برای فرزندانشان توصیف کنند، چه بسیار افرادی که با تصور بهشت بندگی خدا را به جا می‌آورند و چه بسیار انسان‌هایی که با تصور جهنم قدرت بازدارندگی از ارتکاب گناه را در خود دارند و با اعتدال پیش می‌روند.

حجت‌پناه در تبیین فراز «وَكَانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُورًا»، گفت: کسی که این مسیر را طی می‌کند سعی و تلاشش مقبول درگاه حق است؛ یکی از نعمت‌هایی که نصیب انسان مؤمن می‌شود کسب رضایت امام زمان و ولی خداست‌، شیرینی کار آنجاست که ولی فقیه و امام از انسان راضی باشند؛ در ادامه نیز به این نکته اشاره دارد که قرآن و عترت(ع) برای ساختن خانواده طراز قرآنی و اسلامی یاریگر ما هستند.

خانواده صبور تربیت کننده فرزندان صبور است

این حافظ کل قرآن کریم با ذکر اینکه در آیه ۲۴ سوره مبارکه بار دیگر دعوت به صبر وجود دارد، گفت: خانواده صبور تربیت کننده فرزندان صبور است و به این ترتیب، جامعه صبور شکل می‌گیرد. همچنان که مردم ایران با هشت سال صبوری در دفاع مقدس علیه متجاوزان، ثمره صبرش را برداشت کرد. در دوران تحریم نیز ملت ایران صبر پیشه کرده و در قبال سختی‌های سخت و طاقت‌فرسای فراوانی که خانواده‌ها متحمل می‌شوند، دست نیاز به سوی بیگانه دراز نکرده است و با خلق حماسه ۲۸ خرداد ۱۴۰۰ ثابت کردند که هنوز پایبند ارزش‌ها هستند.

حجت‌پناه با اشاره به آیه ۲۵ سوره مبارکه انسان، گفت: خانواده طراز اسلامی شبانه‌روز ذکر خدا را بر زبان جاری می‌کند و این ذکر به تعبیر امان صادق(ع) هم زبانی است و هم قلبی و عملی؛ انسان وقتی به حرام برخورد می‌کند، ذکر خدا بازدارنده است همچنان که ذکر خدا عامل محرک برای انجام واجب است. چنین خانواده‌ای شبشان نیز مثل روز روشن و درخشان است، وجود مبارک زهرا(س) در خانه امیرالمؤمنین(ع) روز و شب‌ را به تلاوت قرآن و نماز و عبادت و دعای نیمه‌شب در حق همسایگان می‌گذراندند و چنین خانه‌ای حتی در دل شب نیز برای اهالی زمین و آسمان نورانی و درخشنده است.

وی روش مقایسه‌ای میان بهشت و جهنم یا میان انسان‌های خوب و بد را یکی از بهترین روش‌های تربیت دینی برشمرد و توضیح داد: در این سوره مبارکه این مقایسه‌های تربیتی برای آگاه‌سازی خانواده‌ها وجود دارد؛ اگر بتوانیم فضایل بی‌کران و به‌روز اهل‌بیت(ع) را درک کنیم نکات تربیتی قرآنی را نیز درک خواهیم کرد و هر چه در علم پیش می‌رویم به‌روز بودن آموزه‌های تربیتی قرآن و فضایل اهل‌بیت(ع) بیشتر بر ما آشکار می‌شود.