مسیر تحولات نوپدید دینی و معنوی را در جامعه شناسایی کنیم

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، محمدمسعود سعیدی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، شامگاه گذشته، چهارم دی‌ماه، در برنامه‌ «تحولات دینی و معنوی در دنیای معاصر» که به صورت آنلاین برگزار شد، اظهار کرد: امروزه ما شاهد هستیم که با توجه به گسترش گروه‌های دینی و معنوی جدید، محفل‌ها، گروه‌ها و مؤسسات مختلفی وجود دارند که تحت عناوین گوناگون با ارائه دستورالعمل‌ها یا محتواهایی به دنبال القای آرامش و به وجود آوردن احساس خوب در بین متقاضیان هستند که تعدادشان هم رو به افزایش است.

وی ادامه داد: فعالیت‌های این گروه‌ها به گونه‌ای است که دستورالعمل‌ها و محتواهای ارائه شده در این جمع‌ها، گاه بیشتر ورزشی و تفریحی، علمی و روانشناسانه، ادبی و شاعرانه و معنوی و عرفانی جلوه می‌کنند؛ با این ادعا که هدفشان به وجود آوردن احساس آرامش و خوشبختی در افراد است.

سعیدی تصریح کرد: در واقع ایده‌ها و سبک عملی برخی از این گروه‌ها، رنگ دینی و معنوی بیشتری دارد و تا حدودی به معنای زندگی و پرسش‌های غایی و رستگاری نهایی انسان مربوط می‌شود. این گروه‌ها به علل سیاسی و وجود موانع فرهنگی در جامعه ایران، معمولا جنبه‌های ایدئولوژیک کار خود را برای مبتدیان، مطرح نمی‌کنند و از راه‌های غیر مستقیم و جذاب‌تری مانند شفای بیماران وارد می‌شوند، اما به تدریج برای اعضای گروه مشخص می‌شود که آن‌ها از بدو ورود به گروه، بدون اینکه خودشان متوجه باشند، در حال تجربه تغییری در دین و آیین خود بوده‌اند. البته، آنچه بر واردشوندگان به این گروه‌ها می‌گذرد نیز یکسان نیست و معمولا مدتی در کشاکش نزدیک شدن، آزمودن، طی کردن آموزش‌های اولیه و تحت‌ تأثیر واقع شدن هستند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: در این میان نیز افرادی هستند که گاهی پس از جلساتی از این گروه‌ها فاصله می‌گیرند و عده قابل توجهی نیز هستند که به حضورشان در این گروه‌ها ادامه می‌دهند و حتی مشارکت آن‌ها نیز جدی‌تر می‌شود و به‌طور کامل جذب گروه می‌شوند. از طرفی نیز برخی از جذب‌شدگان هم به تدریج حضور خود را در گروه کمتر می‌کنند و به زندگی عادی خویش بر می‌گردند، اما ارتباطشان را با دوستان گروه کاملا قطع نمی‌کنند و همچنان به ایده‌ها و سبک رفتاری گروه، پایبند هستند و حتی گاهی آن‌ را برای دیگران نیز تبلیغ می‌کنند.

وی اظهار کرد: همواره این افراد اگرچه مقید به حضور فعال در محافل گروه نیستند، اما برخی از اعضا که از عضویت در گروه منصرف شده‌اند، اظهار پشیمانی کرده و پیامدهای ناگواری را برای مشارکت در گروه گزارش می‌دهند، اما برخی دیگر از جذب شدگان که به حضور خود در فعالیت‌های گروه ادامه می‌دهند، ممکن است فقط به دنبال دوام پاداش‌های مثبتی باشند که از مشارکت در گروه برای زندگی شخصی نصیبشان شده است.

مسئله دینی و شکل‌گیری تدریجی مسئله اجتماعی

سعیدی ادامه داد: در این میان چند سؤال به ذهن می‌رسد؛ از جمله اینکه چگونه می‌توان افرادی را که به گونه‌ای در گیر گروه‌های نو پدید دینی و معنوی هستند، ارشاد کرد؟ چه شیوه‌ای را باید در پیش گرفت و چه مطالبی را باید مورد تأکید قرار داد تا بهترین تأثیر را در متقاعد کردن این افراد داشته باشد؟

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی افزود: در پاسخ به این سؤال‌ها باید گفت که این گروه‌ها معمولا با مؤسسات امنیتی و گروه‌هایی که اغلب برخوردهای فیزیکی‌ را ترجیح می‌دهند، در تضاد هستند و این تضاد می‌تواند نظم و اعتماد اجتماعی را دچار اختلال کند، به این گونه که تعدادی از جذب‌شدگان، روابط خود را با خانواده و دیگرانی که به گروه نپیوسته‌اند به خوبی مدیریت می‌کنند، زیرا گاهی این روابط خوبشان را مدیون آموزه‌های گروه می‌دانند، اما در مقابل نیز تعدادی دیگر، به‌ویژه جوان ترها، به دلیل اینکه خانواده‌ و یا دوستانشان از مشارکت در این گروه‌ها راضی نیستند با آن‌ها دچار تنش‌های شدیدی می‌شوند.

وی با اشاره به راهکارهایی که می‌توان برای حل این موضوع در نظر گرفت، یادآور شد: یکی از راهکارهای حل این مسئله اجتماعی، تبليغ مناسب دینی است و تبلیغ مناسب دینی نیز در گرو پاسخ به مسئله است، در حقیقت چون دین رسمی جامعه را نمی‌شناسند از آن فاصله گرفته‌اند و یا چون منشا دینی ایده‌های جدید را نمی‌دانند به این گروه‌ها گرویده‌اند.

سعیدی تأکید کرد: پس راه حلی که در این راستا باید در نظر گرفت فقط شناساندن و انتقال معلومات است، اما این ایده که دانستن شرط عمل کردن است، بارها و بارها در پژوهش‌های میدانی و دانش روانشناسی اجتماعی نارسایی و نادرستی خود را نشان داده است. بنابراین، باید شیوه و محتوای خاصی را برای ارشاد افرادی که درگیر این گروه‌های نو پدید دینی و معنوی هستند، انتخاب کرد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تصریح کرد: البته مسلم است که یافتن شیوه و محتوای تبلیغ برای مخاطبانی که به گروه‌های نوپدید دینی و معنوی گرایش دارند یا در آن‌ها مشارکت می‌کنند، اقتضا می‌کند که این گروه‌ها را به درستی بشناسیم و از طریق گسترش ارتباطات که امروزه با آن مواجه هستیم، مسیر تحولات نو پدید دینی و معنوی را در جامعه شناسایی کنیم.

وی بیان کرد: از این رو باید رابطه تحولات دینی جامعه را با تحولات دینی جهان درک کنیم، نیازها و انگیزه‌های افراد را در پیوستن به این گروه‌ها دریابیم، احساس و ادراک خودشان را از عضویت و مشارکت بفهمیم و با روش‌ها و ترفندهای عضو گیری در ادیان و معنویت‌های جدید نیز آشنا شویم.

سعیدی اظهار کرد: مطالعه تحولات دینی نوین در جامعه ایران، بدون توجه به تحولات دینی و معنوی در دنیای معاصر و فقط از منظر ملی، ممکن است واقعیت را پدیده‌ای سطحی و زود گذر جلوه دهد و همچنین ممکن است اینگونه تصور شود که گروه‌ها و عرفان‌های نو ظهور به جهت شرایط خاص جامعه ایران، فقط با اهداف سیاسی و در جهت تخریب فرهنگی جامعه، توسط عوامل بیگانه طراحی شده‌اند.

تحولات جدید دینی در جامعه ایران

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اضافه کرد: این در حالی‌ است که در شرایط امروزی جهانی شدن و فشردگی مکانی و زمانی جهان، یعنی افزایش، گسترش و تشدید ارتباطات در جهان و رشد آگاهی عمومی از این وضعیت، اغلب به نظر می‌رسد که تحولات جدید دینی در جامعه ایران بی ارتباط با این تحولات در دنیای معاصر نیست و بنابراین منطقی است که برای فهم کامل‌تری از چیستی تحولات و گروه‌های دینی و معنوی جدید، چشم‌اندازی چندگانه و تطبیقی داشته باشیم، چراکه تنها در این چشم‌انداز است که می‌توان اهمیت و تأثیر تحولات دینی و ویژگی‌های مهم جنبش‌های جدید را درک کرد و به روندهای اجتماعی کلان نیز پی برد.

وی گفت: در این میان نیز پرسش مهمی که وجود دارد این است که مهمترین ویژگی‌های تحولات دینی در دنیای کنونی از جمله ایران چیست؟ چه ویژگی‌هایی وجود دارد که بتوان به کمک آن‌ها مسیر تغییرات دینی و معنوی نوین را ترسیم کرد و چیستی آن‌ها را روشن ساخت؟

سعیدی بیان کرد: همواره تغییر دینی، گستره وسیعی را شامل می‌شود و فقط منحصر به رشد نوآوری‌های دینی و ظهور به اصلاح کیش‌ها و دین‌ها نمی‌شود، بلکه تغییر در ادیان سنتی‌تر و قدیمی‌تر را نیز در بر می‌گیرد. در اینجا مقصود از تغییر در ادیان سنتی، تغییری است که ممکن است در ادیان رخ دهد بدون اینکه پیروان آن معتقد باشند با آیین جدیدی مواجه هستند. با این وجود بسیاری از آیین‌های جدید، ریشه در ادیان سنتی دارند، اما برخی از آن‌ها نیز در حقیقت ابتکاری و نوآورانه هستند.

دین و معنویت جدید

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: در واقع ملاک‌هایی که برای دین و معنویت جدید ارائه شده، نزد همه رضایت بخش نبوده است، لذا برخی از متخصصان با مشخص کردن مصادیق، قلمرو مطالعه دین‌ها و معنویت‌های جدید را وضوح می‌بخشند. مسلما یک درک ضمنی و متعارف در هر جامعه‌ای وجود دارد که طبق آن، مجموعه‌ای از گروه‌های آشنا در آن جامعه، مصادیق روشن دین و معنویت جدید هستند. برای مثال در ایران، گروه‌های عرفان حلقه و ایلیا رام‌الله، دین و معنویت جدید محسوب می‌شوند، در حالی که انرژی درمانی یا بعضی دیگر از شیوه‌های نامتعارف درمانی از این نظر مبهم هستند.

وی مهمترین ویژگی‌های تحولات دینی در دنیای معاصر را برشمرد و گفت: تغییر در ادیان سنتی، بر هم کنش ادیان قدیمی، پیوستگی بین ادیان قدیم و جدید، عمیق بودن برخی از تغییرات جدید، انتشار تغییرات در مسیرهای بسیار متنوع، جهانی بودن تغییرات، جهان ـ محلی شدن، چند ریشگی، عضویت چندگانه، جهانی شدن به مثابه شکل جدیدی از دین یا معنویت، هزاره گرایی و... را می‌توان از مهم‌ترین ویژگی‌های تحولات دینی در دنیای معاصر دانست.