تمایزات اندیشه فقهی امام موسی صدر؛ از قرآن‌محوری تا انسان‌گرایی

به گزارش ایکنا؛ آیین رونمایی از کتاب «فقه زندگی؛ برگرفته از آرای فقهی امام موسی صدر» با همکاری خبرگزاری بین‌المللی قرآن و مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر با حضور حجت‌الاسلام مهدی پورحسین، مؤلف اثر و حجج اسلام محمدرضا نوراللهیان، محمدرضا زائری و همچنین حورا صدر، عیسی علیزاده و سیدجواد شوشتری امروز، 11 آذرماه، در محل خبرگزاری ایکنا برگزار شد.

انفتاح الگوی امام موسی صدر است

حجت‌الاسلام زائری در این نشست اظهار کرد: شخصیت امام موسی صدر نیازی به این امر ندارد که او را به عنوان فقیه بشناسیم یا نشناسیم. اگر به بُعد فقهی شخصیت ایشان توجه می‌کنیم به این خاطر نیست که امام موسی صدر به این بُعد نیاز دارد. همه می‌دانند که اگر امام صدر قم را رها نمی‌کرد، یکی از بزرگترین مراجع تقلید شیعی بود. اگر به شخصیت فقهی امام موسی صدر توجه می‌کنیم بیشتر به خاطر نیاز خودمان است تا نشان دهیم اسلام راه مسدود ندارد. برای این است که نشان دهیم انسدادی در کار نیست. اگر از گشودگی و انفتاح صحبت می‌کنیم، الگوی ما امام موسی صدر است.

وی تصریح کرد: متأسفانه ما امروز مجتهد مقلد زیاد داریم؛ یعنی مجتهدانی که آرای پیشینیان را بازنمایی و بازنویسی می‌کنند، ولی آن اجتهادی که پاسخ امروز اسلام به نیاز بشر است را خیلی پیدا نمی‌کنیم. امروز الگوی امام موسی صدر بدون تعارف جزء معدود الگوهایی است که از این باب می‌تواند به ما کمک کند. این کتاب قدم اول است. این نکته را هم عرض کنم که مهمتر از منابع مکتوب، تاریخ شفاهی است. تاریخ شفاهی بیانگر بخش‌هایی است که امام موسی صدر به مسئله پاسخ گفتند و این پاسخگویی در یک موقعیت واقعی و عینی بوده است.

حجت‌الاسلام زائری ادامه داد: من مطالبم را در پنج نکته تقسیم کردم؛ نکته اول اینکه رویکرد ایشان به انسان باعث شده است تا نگاه متفاوتی به کارکرد فقه و مسئولیت فقیه پیدا کنند. واقعیت این است که تفقه در معنای عمیق خودش یعنی درک دین. آن چیزی که دین به دنبالش بوده این است که من مسئولیت دین را برای انسان امروز در ظرف زندگی جهان تبیین کنم. هدف تشریع، ارائه برنامه جامع برای زندگی انسان است. امام موسی صدر سعی کرده است، این فاصله را جبران کند؛ یعنی فاصله بین وضعیت موجود که حاصل استمرار تداوم فقه مدرسه‌ای است با شرایط جدید زندگی انسان.

کارامدی فقه نزد امام موسی صدر

وی در ادامه یادآور شد: آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی یک تعبیر بسیار عجیبی دارند. ایشان می‌گویند که «فقه منطق پیغمبرفهمی است». این تعبیر عجیب است؛ یعنی فقیه کسی است که به اندازه وسعش تشخیص بدهد اگر پیامبر(ص) الآن بود چه می‌کرد. این سؤال، پرسش تکان‌دهنده‌ای است. ما این‌همه در سیره پیامبر و اهل بیت(ع) داریم که در موقعیت‌های مختلف این‌گونه رفتار کرده‌اند. آیا فقیه ما در این جایگاه قرار می‌گیرد؟ نتیجه این می‌شود که مردم می‌گویند اگر دین این چیزی است که شما می‌گویید با آن مشکل داریم، ولی اگر آن چیزی است امام موسی صدر می‌گوید ما قبول داریم. این تعبیر را مردم در لبنان زیاد به کار می‌بردند.

حجت‌الاسلام زائری ادامه داد: چون فقها بر احکام شرعی تمرکز پیدا می‌کنند، به طور طبیعی ادبیات، مسائل و دغدغه‌هایشان با مخاطب عام فاصله پیدا می‌کند؛ اما امام موسی صدر کاملاً بر این امر تمرکز دارد که این فقه باید پاسخگوی مردم باشد. ایشان فقه را کاملاً کارآمد می‌بیند. هر کس این کتاب را ورق بزند با آدمی مواجه می‌شود که از بن دندان به شریعت و کارآمدی فقه معتقد است و یک منظومه فقهی کاملا منسجم دارد و دنبال این است که آن را با واقعیت بیرونی تطبیق بدهد. طبیعتاً کسی که فقه را در یک جهان‌بینی گسترده‌ای درک می‌کند نوع نگاهش متفاوت می‌شود. نه تنها نوع درکش متفاوت می‌شود، حتی تبیینش نیز فرق می‌کند.

سخن در حد مخاطب جهانی

وی ضمن اشاره به ویژگی دیگر اندیشه فقهی امام موسی صدر اظهار کرد: نکته دوم اینکه موقعیت لبنان ایشان را مجبور کرد برای یک مخاطب جهانی حرف بزند. ایشان می‌فهمید نگاهی که به مرور نسبت به شیعیان شکل گرفته است باید تغییر کند. ایشان در این موقعیت با نگاه ادیان در خدمت انسان و این نگاه که دین آمده تا به نیاز انسان پاسخ دهد و مأموریت دین انسان‌گرایی است، یک فضایی پیدا کردند برای اینکه فقه را با این نگاه تبیین کنند. مثال‌های این کتاب برای این ترسیم متفاوت قابل استفاده است.

حجت‌الاسلام زائری افزود: نکته سوم اینکه یکی از تمایزات تفقه امام موسی صدر قرآن‌محوری است. یکبار آقای قرائتی صراحتاً گفتند می‌شود یک نفر مجتهد بشود، ولی در طول عمرش از آیات قرآن، جز برخی از آیات احکام را تلاوت نکرده باشد؛ یعنی این امر کاملاً قابل تصور است. این قرآن‌محوری بسیار مسئله مهمی است، چون اساس تفکر دینی ما قرآن است. اساس دین قرآن است.

تطبیق عام قانون زندگی را می‌سازد

وی ادامه داد: نکته چهارم واقع‌گرایی ایشان برای اجرای عملی احکام است. ایشان احکام را در یک فضای ذهنی و انتزاعی مطرح نمی‌کند. فقهای ما این‌گونه هستند که وقتی کسی از آنها سؤال می‌کند، مثل یک قانون‌گذار حکم شرعی را بیان می‌کنند. فقه ما و نگاه دینی ما یک رویکرد حقوقی و قانونی دارد. اگر کتاب حقوق مدنی یا قانون تجارت را ورق بزنید، بند و تبصره‌ای داخل آن پیدا می‌کنید که به نظر خیلی چیز بی‌ربط و عجیب و غریب است؛ ولی قانون می‌آید که برای فروض مختلف پیش‌بینی می‌کند. قانون پیش‌بینی‌های حداکثری برای فروض بعضاً بسیار مستبعَد است. تطبیق عام قانون است که زندگی را می‌سازد. تطبیق عام دین است که زندگی دینی را به وجود می‌آورد. فقیه مثل یک قانونگذار است و دیگر به این کار ندارد که شما می‌توانید این تکلیف را انجام بدهید یا خیر.

حجت‌الاسلام زائری اضافه کرد: امام موسی صدر در جایگاهی قرار گرفته بود که نمی‌توانست این‌گونه با مردم سخن بگوید. این همان جایگاهی است که پیامبر و امام دارند. این از آن نقاطی است که خیلی تفاوت ایجاد می‌کند. یکی از دلایلی که موجب می‌شود مردم با دین ارتباط برقرار نکنند این است که مردم احساس می‌کنند این کسی که در جایگاه هدایت دینی قرار گرفته است و مسئله آنها را ندارد. اتفاقاً امام موسی صدر چون زعامت جامعه لبنان را بر عهده گرفته بود، مسئله‌اش این بود که باید این تجربه عملی به نتیجه برسد.

وی توضیح داد: این جمله ایشان که «مسئله بیمه از افتخارات تمدن جدید بشری است» خیلی جمله درخشانی است. این حرف یک فقیه است. اینکه اصرار دارم، امام موسی صدر به عنوان فقیه شناخته شود، به همین خاطر است؛ چون اگر یک روشنفکر یا مصلح اجتماعی این حرف را بزند، عجیب نیست. اینکه امام موسی صدر به عنوان فقیه این حرف را بزند، ارزش دارد. عظمت امام موسی صدر این است که از موضع فقاهت این سخنان را می‌گوید. نتیجه اینکه خاستگاه ایشان تطبیق فقه است؛ چون دائم به این امر اشاره می‌کنند که شریعت قابل تطبیق است. نکته آخر اینکه در این تطبیق، نگاه ایشان کاملاً نگاه کاربردی برای تحقق هدف و برای رسیدن به نتیجه است.