آیین‌های سنتی خراسان‌جنوبی در ماه رمضان

سیداحمد برآبادی، سرپرست اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان‌جنوبی در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان‌جنوبی با اشاره به آیین‌های سنتی این استان در ماه مبارک رمضان گفت: رمضان‌خوانی یکی از مراسم معروف در بیرجند است که «رمضوخوانی» هم گفته می‌شود؛ در شب‌های این ماه مبارک پس از نماز و افطار عده‌ای از پسران نوجوان در دسته‌های چند نفری به در خانه‌های مردم به‌ویژه توانگران رفته و به امید گرفتن انعام اشعاری خاص می‌خواندند که در اصطلاح محلی به آن رمضانی می‌گویند.

وی افزود: این افراد زمانی که به درب هر خانه می‌رسند برای اینکه مطمئن شوند کسی در خانه هست یا نه یک نفر از پسران که او را با عنوان استاد برگزیده‌اند با صدای بلند می‌گوید: «رَمِزُاْنی مارْ وَاْ مِدِیْ یا وَرْ خُانِمْدِ؛ رمضانی ما را می‌دهید یا بخوانیمش»؛ اگر انعام خود را از آن خانه دریافت کنند به در خانه دیگری می‌روند، اما اگر احساس کنند کسی در خانه هست و جوابی نمی‌دهد خواندن رمضانی را آغاز می‌کنند. ابتدا استاد یک مقدمه و دعایی می‌خواند و شاگردان بعد از هر جمله او می‌گویند آمین و یادی از حضرت محمد(ص)، حضرت علی(ع) و ائمه اطهار(ع) می‌کنند.

سرپرست اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان‌جنوبی گفت: پسران نوجوان با خواندن اشعاری معروف به «الله رمضونی» و لهجه بیرجندی از صاحبخانه طلب انعام می‌کنند، این گروه در پایان با خواندن اشعاری مبنی بر تشکر و آرزوی توفیق برای صاحبخانه برای خواندن رمضانی به خانه بعدی مراجعه می‌کنند. این مراسم با شماره 811 در فهرست میراث معنوی (ناملموس) کشور به ثبت رسیده است.

مناجات و شب‌خوانی «شوخانی»

برآبادی اظهار کرد: مناجات و شب‌خوانی(شوخانی) نیز یکی از آیین‌های کهن مردم خراسان‌جنوبی است که از نخستین شب ماه رمضان شروع می‌شود؛ این آیین در گذشته نه‌چندان دور در روستاها و شهرهای خراسان‌جنوبی به‌ویژه بیرجند باشکوه برگزار می‌شد که امروزه مانند بسیاری از سنت‌ها کمرنگ شده است.

وی افزود: شوخانی نوعی مناجات با خداست و در قدیم هنگام سحر مردم روستا با صدای خروس خانه بیدار می‌شدند و چون پاس دوم را خروس می‌خوانده می‌فهمیدند که وقت سحرخوانی و شوخوانی یا همان مناجات سحر ماه رمضان است. برخی ریش‌سفیدان و بزرگان پس از نیمه‌ شب سه نوبت بر بالای بام خانه رفته و با صدای بلند به خواندن ادعیه و نیایش می‌پردازند، مردم نیز با شنیدن شوخوانی از خواب بیدار شده و تدارک سحری را می‌بینند؛ این مراسم سنتی ماه رمضان هنوز در برخی روستاهای شهرستان بیرجند رواج دارد.

مراسم طبل‌زنی سحرهای ماه رمضان

سرپرست اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان‌جنوبی گفت: مراسم طبل‌زنی نیز یکی از آیین‌های سنتی در طبس است که بیش از ۱۰۰ سال قدمت دارد و تا پایان ماه رمضان ادامه دارد، این مراسم در دو نوبت سحر و افطار اجرا می‌شود و هر بار اجرا به مدت ۱۰ دقیقه تا یک ربع و هر نوبت شامل سه بار به فاصله یک ساعت از مرتبه قبل نواخته خواهد شد.

وی افزود: این موسیقی با ضربات هماهنگ زمان باقیمانده به اذان را اعلام می‌کند و در پایان یک بخش کوتاه دارد که ریتم آن به‌هم‌ ریخته و مردم با شنیدن آن متوجه می‌شوند که زمان کوتاهی به اذان مانده است، در قدیم پس از اجرای این موسیقی، توپ خاصی به نام زنبورک به صدا درمی‌آمد و به برگزارکنندگان این عمل زنبورک زن و نقاره‌زن می‌گفتند و تمامی این کارها در اکثر مناطق به‌طور موروثی بود و به‌ندرت غریبه‌ای وارد می‌شد.

برآبادی بیان کرد: صدای پرطنین این طبل‌ها با ترتیب موزون و دلنشین خاطره نقاره‌زنی بارگاه امام رضا(ع) را زنده می‌کند و مراسم طبل‌زنی با شماره ۱۸۹ در فهرست میراث معنوی کشور (ناملموس) به ثبت رسیده است.

جزء‌خوانی قرآن یا دوره قرآن

سرپرست اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان‌جنوبی گفت: جزء‌خوانی قرآن کریم که گاهی به آن «دوره قرآن» هم می‌گویند به دو شیوه خانگی یا عمومی برگزار می‌شود و ماه رمضان دوره‌های خانگی ختم قرآن در خراسان‌جنوبی رونق خاصی دارد و بیشتر روزه‌داران سعی می‌کنند با حضور در این مجالس معنوی از فضیلت و ثواب آن بهره ببرند.

برآبادی افزود: دوره‌های قرآن در عصر یا شب برگزار می‌شود و یک نفر به نام «ملا» حضور دارد که در روخوانی قرآن کریم مسلط است و زمانی که کسی کلمه‌ای از قرآن را اشتباه بخواند فقط او می‌تواند آن اشتباه را تصحیح کند.

وی تصریح کرد: جمع‌آوری خیرات و کمک‌های نقدی مردم هر منطقه برای کمک به یتیمان و بی‌سرپرستان و تعمیر و توسعه مساجد از دیگر برنامه‌های ماه مبارک رمضان در این استان است.

سرپرست اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان‌جنوبی گفت: توزیع سبدهای غذایی توسط مردم، مراکز خیریه و ادارات و نهادها بین خانواده‌های نیازمند در ماه مبارک رمضان از جمله برنامه‌هایی است که هر سال اجرا می‌شود.

برآبادی افزود: پختن غذاهای نذری، آش رشته، نان، حلوا، فرنی، شله‌زرد، زولبیا و بامیه و توزیع آن در مناطق محروم و بین نیازمندان، دوستان و خویشاوندان از دیگر رسومی است که در ماه رمضان رونق دارد.

آیین ملاقه‌زنی «کفچلزی» در شب 27 رمضان

سرپرست اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان‌جنوبی گفت: یکی از مراسمی که از گذشته‌های دور در شب بیست‌وهفتم ماه رمضان در خراسان جنوبی اجرا می‌شود، آیین ملاقه‌زنی «کفچلزی» است که توسط دختران و زنان اجرا می‌شود.

برآبادی افزود: در این شب بانوان به‌صورت فردی یا دو نفری با هم و برداشتن یک سبد یا قلبیر که پارچه‌ای درون آن انداخته و در داخل قلبیر قرآن، آینه، شانه و یک سرمه‌دان گذاشته‌اند و یک کفچلز «کفگیر» یا قاشق به‌دست دیگر گرفته به در خانه‌هایی که از پیش در نظر گرفته‌اند می‌روند. آنان به در هر خانه‌ای که می‌رسند صورت خود را در زیر چادر پنهان می‌کنند و با کفچلز چند بار با فواصل کوتاه به در خانه می‌کوبند و به این وسیله حضور خود را اعلام می‌کنند. بانوی خانه به دم درآمده سبد آن‌ها را گرفته ابتدا برای تیمن شانه را برمی‌دارد و به موهای خود می‌کشد بعد سرمه‌دان را به دست گرفته و چشم‌هایش را با سرمه سیاه می‌کند، آن‌گاه آینه را برداشته و چهره خود را در آینه نگاه می‌کند و مبلغی پول داخل سبد می‌گذارد و به صاحبش می‌دهد.

سرپرست اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان‌جنوبی گفت: آیین ملاقه‌زنی(کفچلزی) نیز با شماره ۸۱۶ در فهرست آثار معنوی کشور (ناملموس) به ثبت رسیده است.

مراسم وداع با ماه رمضان

برآبادی افزود: مردم روز آخر ماه رمضان در دوره‌های خانگی قرائت قرآن با دادن شیرینی، نقل و شکلات مراسم ختم قرآن برگزار می‌کنند و برای نماز عید سعید آماده می‌شوند، به‌طوری‌ که در آخرین روز ماه رمضان سرپرست خانواده‌ها با محاسبه میزان فطریه آن را از خرجی سالانه یا روزانه جدا کرده و در محل خاصی قرار داده تا در اولین فرصت به افراد فقیر و مستمند تحویل دهد.

وی گفت: مراسم وداع با ماه رمضان نیز نشانه تدین مردم این دیار و انس با خداوند است که شب آخر، وداع در شب‌خوانی همراه با مناجات است و روزه‌داران پس از یک ماه عبادت با حضور در مساجد جامع و محل خود به اقامه نماز عید فطر می‌پردازند و با پرداخت فطریه، زکات سلامت تن خود را نیز به افراد نیازمند ادا می‌کنند.

سپیده قلندری