حال و هوای رمضان در میان مردم خراسان‌جنوبی‌

به گزارش ایکنا از خراسان‌جنوبی، ماه قرآن، ماه میهمانی خدا، ماه خوبی‌ها، ماه شب‌های قدر، ماه دعا و نیایش از راه رسیده و مردم خراسان‌جنوبی نیز همچون دیگر مسلمانان با انجام برنامه‌های ویژه مذهبی به میهمانی این ماه رفته‌اند. مردم خراسان‌جنوبی در ماه میهمانی خدا آیین‌های سنتی دارند که امروز برخی‌ها پابرجا و برخی دیگر دستخوش تغییرات شده‌ است.

از گذشته‌های نه چندان دور مردم بیرجند و روستاهای این شهرستان از فردای شبی که هلال ماه رمضان رؤیت می‌شود با مراسم و آیین‌هایی روزه‌داری را آغاز می‌کنند. در واقع ماه رمضان در خراسان‌جنوبی همراه با آیین بومی و محلی خاصی است که برخی ریشه کهن داشته و از ایام بسیار دور حفظ شده، اما متأسفانه باید گفت در حال حاضر در مراکز شهرنشین رونق خود را از دست داده است.

از قدیم‌الایام، برای بیدار شدن در سحرهای ماه مبارک رمضان و تشخیص وقت دقیق سحر و انجام اعمال مخصوص از وسایل و روش‌های گوناگونی استفاده می‌كردند.

بعضی از این روش‌ها امروزه نیز متداول و برخی منسوخ شده‌اند. از جمله شناختن ستارگان و محل و جای آنها در آسمان، بانگ خروس، روشن كردن چراغ‌هایی در نقاط مرتفع شهر و گلدسته مساجد، صدای نقاره و طبل و شیپور، صدای مناجات از گلدسته‌های مساجد، جاركشیدن در كوچه‌ها، صدای بوق حمام‌ها، كوبیدن دیوار همسایه و غیره از روش‌های پیشین بوده و امروزه مردم به وسیله زنگ تلفن، ساعت و رادیو و تلویزیون متوجه زمان دقیق سحر می‌شوند.

شوخوانی آوایی برای تدارک سحری

مناجات و شب‌خوانی یا شوخانی از نخستین شب رمضان آغاز می‌شود، بدین‌سان که هر شب برخی مردان خوش صدا پس از نیمه شب سه نوبت بر بالای بام خانه رفته و با صدای بلند به خواندن ادعیه و نیایش می‌پردازند که با این عمل مردم با شنیدن صدای آنان از خواب بیدار شده و تدارک سحری را می‌بینند و این آیین هنوز در روستاهای بیرجند رواج دارد.

روزه‌گیران برای به‌جا آوردن اعمال سحر و خوردن سحری معمولاً ساعت یا ساعاتی قبل از اذان و با شنیدن صدای مناجات، توپ سحر و یا زنگ ساعت بیدار می‌شوند و بعد از وضو گرفتن و خواندن دعاهای سحر نیت می‌كنند برای وضوگرفتن و خواندن دعاهای سحر و سپس شروع به خوردن سحری می‌كنند كه معمولاً غذاهای گرم و پختنی است كه در اغلب موارد همراه با برنج است.

هنگام سحر، خانواده‌ها کودکان پنج و شش ساله خود را نیز بیدار می‌كنند تا به بیدار شدن در سحرها و سحرخیزی و روزه گرفتن عادت كنند. روزه‌گیران بعد از صرف سحری و چای نیت روزه می‌كنند تا چند دقیقه قبل از اذان صبح هر چه می‌خواهند تناول می‌كنند و پیش از اذان دهان و دست خود را پاک و تمیز می‌شویند، تا نماز صبح را به‌جای آورند.

دوره‌های قرآن پررونق ماه رمضان

از جمله آداب و رسوم مردم خراسان‌جنوبی در ماه مبارک رمضان، برگزاری جلسات قرآن خوانی است که به این جلسات «دوره قرآن» می‌گویند. این جلسات معمولاً به دو شیوه خانگی و یا عمومی برگزار می‌شود. در شیوه خانگی محفل خانوادگی است و اعضای فامیل گرد هم می‌آیند و به تلاوت قرآن می‌پردازند و در نوع عمومی، مردم از اقشار و گروه‌های مختلف، زن و مرد و پیر و جوان در اماکن مذهبی همچون مساجد، امامزادگان گرد هم آمده و به جزءخوانی روزانه قرآن کریم می‌پردازند.

دوره‌های قرآن در شب برگزار می‌شود و در این دوره‌ها یک نفر به نام مُلّا حضور دارد که در روخوانی قرآن کریم تبحر دارد. در زمانی که کسی کلمه‌ای از قرآن را اشتباه بخواند فقط وی می‌تواند آن اشتباه را تصحیح کند. در پایان ماه مبارک رمضان دوره قرآن هم تمام می‌شود و معمولاً کسی که در این دوره سوره الرحمن یا یس به وی رسیده باشد مردم را با خرما یا شیرینی پذیرایی می‌کند و کسی که سوره توحید را تلاوت کند روز عید فطر باید یک آش درست کند که به آن آش «قل هوالله» می‌گویند.

افطاری و صله‌رحم در رمضان

مجالس پررونق افطاری به‌ویژه دعوت افراد مسکین، فامیل و همسایگان دور و نزدیک از نمودهای بارز احیای سنت زیبای صله رحم در ماه مبارک رمضان در استان است. در این ماه زنان و دختران خانواده نیز برای پختن شیرینی‌های محلی و آماده کردن مواد غذایی ماه رمضان به منزل یکدیگر می‌روند.

جمع‌آوری خیرات و کمک‌های نقدی مردم هر منطقه برای کمک به یتیمان و بی‌سرپرستان و تعمیر و توسعه مساجد از دیگر برنامه‌های ماه مبارک رمضان در مناطق مختلف بیرجند است. افطاری معمولاً خوراكی‌های حاضری مثل نان و پنیر و سبزی یا هندوانه و خربزه و امثال آن که پختنی نیست است و سحرها بیشتر پختنی و غذای گرم مثل چلو و خورش یا پلو و خورش است.

در گذشته زنان در هر عصر ماه رمضان، چند قرص نان می‌پختند و در تابستان نیز خوردن شربت، هندوانه و خربزه هنگام افطار در اغلب خانواده‌های انجام می‌گرفت.

رمِضوُنی؛ رسم کهن مردم خراسان‌جنوبی

در شب‌های ماه مبارک رمضان پس از نماز و افطار عده‌ای از پسران نوجوان در دسته‌هاي چند نفری به در خانه‌های مردم به ويژه توانگران رفته و به اميد گرفتن انعام (تنقلات و یا وجه نقد)  اشعاری خاص می‌خواندند كه در اصطلاح محلی به آن رمضانی می‌گفتند.

رمضان‌خوانی به اين ترتيب بود که به جلوی درب هر خانه كه می‌رسيدند برای اينكه مطمئن شوند كسی در خانه هست يا نه يک نفر از کودکان كه او را با عنوان استاد برگزيده‌اند با صدای بلند می‌گفت: «رَمِضاْني مارْ وَاْ مِدِيْ يا وَرْ خُانِمْدِ رمضانی ما را می‌دهيد يا بخوانيمش».

اگر در خانه كسی بود و چيزی به آن‌ها می‌داد به درب خانه ديگر می‌رفتند و اگر احساس می‌کردند که كسی در خانه هست و جوابی نمی‌دهد خواندن رمضانی را آغاز می‌کردند. ابتدا استاد يک مقدمه و دعايی می‌خواند و شاگردان بعد از هر جمله او آمين می‌گفتند و يادی از حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع) می‌كردند و رباعی‌هايی در مرثيه ائمه اطهار(ع) می‌خواند.

مراسم رمضان‌خوانی به شماره ۸۱۱ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. اين مراسم در شهرها و روستاهای بيرجند، قاين، نهبندان، سربيشه برگزار می‌شود.

افطار بر سر مزار درگذشتگان

سر زدن به مزار رحلت‌کنندگان از دنیای فانی به جهان باقی در روزهای پنجشنبه هر هفته، در این ماه از رونق فزون‌تری برخوردار می‌شود و برخی نیز با حضور سر قبر عزیزان از دست رفته خود روزه را افطار می‌کنند. مراسم بیست و هفتمان نیز از برنامه‌هایی است که از گذشته دور در شهرستان بیرجند وجود داشته و هنوز هم نام آن فراموش نشده است.

در شب بیست و هفتم ماه رمضان برخی از بانوان و دختران جوان با پوشیدن صورت خود و گرفتن سبد با تبقی در دست که آیینه‌ای روی آن قرار دارد و ملاقه به دست به درب خانه همسایگان رفته و طلب هدیه می‌کنند.

مردم پولی که به این طریق به دست می‌آید متبرک شمرده و آن را شادی‌آور می‌دانند و در این مراسم همه کسانی‌که به این صورت پولی به دست می‌آورند، پیش از ظهر روز بیست و هفتم ماه رمضان به بازار رفته و با آن پارچه‌ای به دلخواه خود می‌خرند و ظهر آن روز در خانه یا مسجدی، از آن پارچه پوشاکی مانند چادر، پیراهن و چارقد برای خود می‌دوزند و آن را می‌پوشند و بر این باورند که همه سال را به شادی می‌گذرانند و از همه بلاها مصون هستند.

طبل‌نوازان؛ منادیان سحر

طبل‌زنی در سحر ماه مبارک رمضان یکی از راه‌هایی بود که مردمان شهرستان‌های بشرویه و طبس برای بیدار کردن مردم در سحرگاهان استفاده می‌کردند. هرچند در روزگاری که زنگ انواع ساعت‌ها، تلفن‌های همراه و زمان‌سنج تلویزیون‌ها برای بیدارکردن مردم با هم رقابت می‌کنند، این سنت در بشرویه به فراموشی سپرده شده اما در طبس همچنان طبل‌نوازان منادی سحرخیزان هستند.

مناجات و شب خوانی و یا به اصطلاح شوخوانی از دیگر رسوم کهن مردمان این خطه از کشورمان است که هر چند امروزه هنوز در برخی از روستاها اجرا می‌شود اما در شهرها رنگ باخته و تکنولوژی‌ها روز همچون موبایل و تلویزیون جایگزین آن شده است.

طبل‌زنی در اوقات سحر ماه رمضان در طبس، یکی از نیات موقوفه است که در سال 1300 هجری قمری توسط عمادالملکی وقف شده و ماندگاری آن نیز به دلیل اجرای نیات خیر واقف است. این مراسم از سه ساعت مانده به اذان صبح آغاز می‌شد که طبل اول آن به معنی آماده باش در دو ساعت مانده به اذان زده می‌شود، طبل دوم در یک ساعت مانده به پایان وقت سحر به معنی بیدار باش و طبل سوم نیز نزدیک شدن به وقت اذان را خبر می‌دهد.

دست کشیدن از خوردن و آشامیدن سحرگاهی، با برخاستن الله اکبر مؤذن از مأذنه مسجد محله، همراه بود و بعدها با شیوع استفاده از ساعت شماطه دار و رادیو، نخستین گام‌ها برای گسست رویارویی مردم در ماه مبارک رمضان برداشته شد و رسوم کوبیدن بر طبل و چاووشی خوانی و ندا دادن، مهجور شدند و تا جایی که امروز حتی صدا کردن همسایه برای برخاستن، ازجمله کارهای نهی شده در فرهنگ زندگی ماشینی و آپارتمان نشینی است.

سرانجام هنگام وداع با ماه رمضان فرا می‌رسد و شب آخر، وداع در شب‌خوانی همراه با مناجات است و روزه‌داران پس از یک ماه عبادت، روی به مساجد جامع و مساجد محل خود می‌آورند و به اقامه نماز عید فطر می‌پردازند و توفیق یک ماه عبادت و بندگی خداوند را عید می‌گیرند و با پرداخت فطریه، زکات تن خود را نیز به افراد نیازمند ادا می‌کنند و پس از یک ماه ضیافت الهی تلاش خود را برای سازندگی و زندگی بانشاط بیشتر آغاز می‌کنند.