مدارس علمیه خراسان‌جنوبی؛ از وقف مردمی تا قرن‌ها تعلیم اسلامی

به گزارش ایکنا از خراسان‌جنوبی، استان خراسان‌جنوبی مهد مدارس علمیه تاریخی بسیاری است که نشان از فرهنگ و توجه به ترویج و تعلیم علوم اسلامی توسط مردم این منطقه دارد. بسیاری از این مدارس و حوزه‌های علمیه به دست مردم ساخته و وقف شده است و پس از قرن‌ها هنوز مورد استفاده طلاب و مرکز ثقل تدریس علوم اسلامی به‌شمار می‌رود.

مدرسه علمیه معصومیه؛ در قلب بیرجند

مدرسه علمیه معصومیه، قدیمی‌ترین مدرسه علمیه تاریخی شهرستان بیرجند است که در اواخر سده دوازدهم هجری قمری توسط امیر معصوم خان در شهرستان بیرجند ساخته شده است. این مدرسه دارای صحنی بزرگ با حجره‌هایی در چهار طرف مدرسه بوده و در دو طبقه با آجر و خشت برای طلاب ساخته شده است.

این مدرسه در حال حاضر در خیابان مطهری بیرجند واقع شده و هم‌اکنون در این حوزه بیش از ۲۰۰ طلبه مشغول به تحصیل هستند که این حوزه بر خلاف سایر حوزه‌های علمیه خراسان‌جنوبی زیر نظر حوزه علمیه قم اداره شده و به‌صورت کوتاه‌مدت و سفیران، طلبه پذیرش می‌کند.

دروس این مدرسه تحت نظارت حوزه علمیه قم تعیین شده و این مدرسه در سطح کشور بیشترین قبولی طلاب را برای مقطع بالاتر سفیران در قم دارد. مدرسه علمیه معصومیه بیرجند در حال حاضر یکی از مراکز مهم اعزام طلاب به نقاط محروم و طرح هجرت است.

این مدرسه علمیه تاکنون توانسته مبلغان زیادی را در دامان خود تربیت کند و یکی از مدارس پیشرو در زمینه تربیت طلاب به‌صورت تخصصی در حوزه‌های مختلف دینی است. مدرسه علمیه معصومیه در منطقه تاریخی چهار درخت بیرجند واقع شده و قدمت آن به دوره قاجاریه می‌رسد و این مدرسه به شماره ۱۸۸۹۲ در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسیده است.

مدرسه علمیه زهان با قدمت ۸۰۰ ساله

مدرسه علمیه زهان نیز دارای سابقه ۸۰۰ ساله بوده و هم‌اکنون طلاب در این مرکز در حال تحصیل هستند و مدارس علمیه دیگر نیز دارای قدمت هستند که نیازمند بررسی دقیق اسناد تاریخی آنان است. در تاریخ مدرسه علمیه درخش که حداقل از دوره قاجار فعال بوده و عالمان بزرگی دینی پروده و به حوزه فرهنگ و علوم اسلامی خدمات شایان توجهی کرده است در دوره پهلوی اول تعطیل شد، با تعطیلی مدرسه علاوه بر زیان‌های معنوی و علمی که متوجه منطقه شد، موقوفات متعدد آن نیز به فراموشی سپرده و بخش‌هایی نیز توسط غاصبان سودجو به فروش رفت.

بازگشایی مجدد این مرکز علمی پس از حدود یک قرن تعطیلی با عنوان حوزه علمیه امام جعفر صادق(ع) در مهرماه ۱۳۸۹ صورت گرفت. در خصوص تاریخچه و سال تأسیس این مدرسه تاریخ مکتوب و مدونی وجود ندارد، اما براساس شواهد و تاریخ شفاهی که از بزرگان منطقه نقل شده، تأسیس آن را به دوره محمدشاه قاجار نسبت می‌دهند. برخی نیز معتقدند در دوره بعدی، یعنی در زمان فتحعلی شاه قاجار، توسط حاج کوچک میرزا ملقب به صدر العلما ـ یکی از علمای درخش ـ این مدرسه علمیه تأسیس شده است.

این مدرسه پرورش‌دهنده علما و فضلای بزرگی در تاریخ درخش بوده که هر یک از آنها نقش مؤثری در توسعه و رونق علمی و فرهنگی درخش ایفا کرده‌اند. ورودی ضلع شمالی مدرسه از داخل باغ سرسبز و زیبایی است و از ضلع جنوبی به راسته بازار شهر تون راه دارد.

این مدرسه در سال ۹۱۸ هجری قمری توسط فرد خیری به نام میرزا حبیب‌الله امانی، پسر علاءالدین تونی ساخته شد. طراحی مسجد به‌گونه‌ای است كه در تمام فصول سال، آفتاب در هنگام ظهر صحن مدرسه را به‌طور كامل فرا می‌گیرد. در زلزله سال ۱۳۴۷ قسمتی از مدرسه تخریب شد كه پس از این واقعه نسبت به مرمت و بازسازی آن اقدام شد.

مدرسه علمیه علیا و تعلیم اسلام از صفویه تاکنون

مدرسه علمیه علیا، مدرسه‌ای است مربوط به دوره صفویه، واقع در شهر تاریخی تون (فردوس امروزی) است. این مدرسه که دارای ساختار چهار ایوانی و پلان هشت‌ ضلعی است، در دوره صفویه و به دست فردی به نام «میرعلی بیک» ساخته شده‌ است. مدرسه علیا، تا پیش از زمین‌‌لرزه سال ۱۳۴۷، مورد استفاده طلاب و مدرسین علوم دینی بوده‌ است، اما امروزه به‌عنوان آثار تاریخی توسط سازمان میراث فرهنگی نگهداری می‌شود. از مشخصات بارز معماری این مدرسه، تکرار فرم هشت ضلعی در قسمت‌های مختلف پلان آن است.

معماری این مدرسه در نوع خود کم‌نظیر است. پشت ایوان ورودی، هشتی واقع شده که در ضلع شرقی هشتی مدرس (محل تدریس) به شکل هشت ضلعی و پوشش گنبدی و در ضلع غربی آن، مسجد (نمازخانه) با تزئینات زیبای مقرنس واقع شده است.

ورودی حیاط مدرسه در اضلاع شمال شرقی و شمال غربی هشتی است و در مرکز حیاط، گودال باغچه‌ای هشت ضلعی قرار دارد. مدرسه دارای چهار ایوان و در سه ضلع آن حجره‌های طلاب ساخته شده‌اند.

مدرسه علمیه حبیبیه و شکل ظاهری متفاوت

مدرسه علمیه حبیبیه در سال ۹۱۸ قمری توسط میرزا حبیب‌الله امانی تونی ساخته شده است و از مدارس دو ایوانی دوره صفوی محسوب می‌شود که دارای هشتی، پیشخوان، میان سرا، مسجد و حجره‌هایی اطراف آن قرار دارد. طراحی آن به گونه‌ای است که در تمام فصول سال آفتاب هنگام ظهر تمام صحن مدرسه را فرا می‌گیرد. مدرسه حبیبیه قدیمی‌ترین مدرسه علمیه در خراسان‌جنوبی است. این بنا در مجاورت مدرسه علمیه علیا و در شهر تاریخی تون در جنوب فردوس قرار گرفته است.

تمامی این مدارس که پس از قرن‌ها تعلیم اسلامی را فراموش نکرده‌اند یک پیام را می‌رسانند که دین هیچ‌گاه کهنه و قدیمی نمی‌شود.