سیار: شعر اصلی‌ترین رسانه عاشوراست
محمدمهدی سیار گفت: شعر از همان آغاز و از ظهر عاشورا تا به امروز رسانه اصلی این قیام بوده است.
نگاه اجمالی به مناسک و شعائر حسینی نشان می‌دهد آثار ادبی به دلیل تکیه بر زبان، جایگاه ویژه‌ای در انتقال فرهنگ عاشورایی و نهضت حسینی داشته‌اند.
در میان تمام هنرها و آثار ادبی عاشورایی در تاریخ ادب و هنر ایران اسلامی، نقش شعر به دلایل عدیده، غیرقابل انکار و از نکات برجسته در انتقال و حفظ شعائر حسینی از کربلای سال ۶۱ هجری قمری تا به امروز است.
در این زمینه در ایام محرم در سلسله گفت‌وگوهایی با اهلی قلم، نظر آن‌ها را در ایکنا جویا شده‌ایم.
محمدمهدی سیار، ترانه‌سرا و شاعر آئینی ضمن پررنگ خواندن نقش شعر در انتقال مفاهیم عاشورایی و قیام حسینی عنوان کرد: از همان آغاز واقعه عاشورا شعر در این حادثه بخشی از ماجرا بوده است و آنچه که به دست ما رسیده، مثلا رجزهایی که در میدان کربلا خوانده می‌شده، گونه‌ای از شعر است.
وی ادامه داد: هر کسی که به میدان می‌رفت برای معرفی خود و جنگاوری‌اش رجزی می‌خواند و بخش عظیمی از مفاهیم عاشورا با همان شعرهایی که خود شهدای عاشورا - در قالب رجز - گفته‌اند، به ما رسیده است؛ درواقع می‌توان گفت اولین شعرای عاشورایی خود شهدای عاشورا هستند.
نخستین شعرای عاشورا شهدای کربلا هستند
سیار ضمن اشاره به مثال‌هایی از شعرخوانی در واقعه عاشورا، گفت: زمانی که حضرت ابوالفضل‌لعباس(ع) رجز می‌خواند که: «والله اِن قطعتمو یمینی/ انی اُحامی ابداً عَن دینی» می‌توان گفت که نخستین بیت‌های عاشورایی تاریخ را عرضه می‌کند و به دست نسل‌های بعد می‌رساند و از همانجا و در کنار رود فرات، پیام عاشورا با شعر منتقل می‌شود. یا وقتی رجز «امیری حسین و نعم الامیر» یا شعر حضرت قاسم که می‌فرمایند: «إن تُنکِرونی فَأَنَا فَرعُ الحَسَن/سِبطُ النَّبِیِّ المُصطَفی وَالمُؤتَمَن» را می‌بینیم، متوجه می‌شویم که خود شهدای عاشورا نخستین شعرای عاشورا هستند.
وی ادامه داد: بعد از این واقعه هم هنگامی که کاروان بازماندگان اهل بیت(ع) می‌خواهد به مدینه برگردد، امام سجاد(ع) یکی از همراهان به نام بشیر را صدا می‌زند و می‌گوید اجداد و پدر تو طبع شعر داشتند، آیا تو هم بهره‌ای از شعر داری؟ بشیر پاسخ می‌دهد آری. امام(ع) خطاب به او می‌فرمایند پس پیش از ما وارد مدینه شو و با شعر، اهالی مدینه را خبردار کن که چه اتفاقی افتاده است. او به سمت مدینه می‌رود و آن شعر سوزناک
« يا أَهْلَ يَثْرِبَ لا مُقامَ لَكُمْ بِها/ قُتِلَ الْحُسَيْنُ فَأَدْمُعي مِدْرارُ
اَلْجِسْمُ مِنْهُ بِكَرْبَلاءَ مُضَرَّجٌ / وَالرَّأسُ مِنْهُ عَلَى الْقَناةِ يُدارُ»
«اى مردم مدينه، ديگر مدينه جاى ماندن شما نيست، زيرا حسين [آقاى شما] كشته شد كه اشك من اينگونه سرازير است.
پيكر او در كربلا به خاك و خون غلطيده و سر مقدسش بالاى نيزه، شهر به شهر گردانده شد.»
اینجا هم باز شاهد هستیم که امام سجاد(ع) اولین پیام رخ دادن واقع عاشورا را با شعر به مردم مدینه می‌رساند.
شاعر مجموعه شعر «رودخوانی» با اشاره به نقش شعر در ماندگاری واقعه عاشورا اضافه کرد: در ادامه تاریخ هم می‌بینیم عاشورا - چه در شعر عرب و چه در شعر فارسی - یکی از مضمون‌های اصلی بوده است. اساساً حرف‌های مهم و ماندگار تاریخ باید به طریق هنری عرضه می‌شد، چه به صورت خطبه‌هایی که ادیبانه و مسجع است و جایگاه هنری و ادبی دارد مثل خطبه حضرت زینب(س) و چه به‌صورت شعر وگرنه ماندگار نمی‌شد.
زنده نگه داشتن یاد امام حسین(ع)
این شاعر آئینی ضمن بیان اینکه یکی از ارکان تمدن شیعی از آغاز، زنده نگه‌داشتن یاد و قیام امام حسین(ع) بوده است؛ اظهار کرد: در ایران آداب و مناسک و آئین‌های فراوانی حول محور واقعه عاشورا و یادکرد حضرت سیدالشهدا(ع) برپا شده است که معماری، خطاطی و موسیقی خودش را دارد و همه این‌ها مبتنی بر شعر است.
سیار در بیان مصادیق آن اضافه کرد: مثلاً موسیقی –چه آن موسیقی آئینی که در هیئات اجرا می‌شود و بدون شعر قابلیت اجرا ندارند، چه نواهایی که در خارج از موقعیت هیئت عرضه می‌شوند، مبتنی بر شعر است. تعزیه هم که یک هنر بسیار پیشرفته به حساب می‌آید و هم نمایش، هم موسیقی و هم آواز است و هم یک هنر آئینی بسیار رشدیافته محسوب می‌شود، بر شعر بنا شده است؛ یعنی همه گفت‌و‌گوها به زبان شعر است و به صورت آواز اجرا می‌شود.
وی با تأکید بر اینکه خطاطی و کتیبه‌نگاری و دیگر هنرهای اینچنینی عاشورایی هم با شعر درهم‌تنیده است و در ساخت آن‌ها از شعر استفاده می‌شود، اضافه کرد: حتی در معماری هیئات و ضریح‌های مقدس و مساجد هم، این ابیات شعر هستند که در کنار ساختار معماری حسینیه یا مسجد حرف و پیام اصلی را منتقل می‌کنند. در هنر نقالی و پرده‌خوانی هم که ترکیبی از قصه‌گویی و نقاشی و تقریبا در حال فراموشی است، هم شاهد ابیات شعر هم در کلام پرده‌خوان و هم در خود پرده هستیم.
زبان فارسی در خدمت تقویت آئین‌های عاشورایی
شاعر مجموعه شعر حق‌السکوت ادامه داد: فکر می‌کنم آن قوت و قدرت ادبی که ایران و زبان فارسی داشته هم یکی از دلایل رشد و تقویت این آئین‌ها هم به حساب می‌آید. یعنی اگر شاعران بزرگی مثل محتشم، عمان سامانی و دیگران این همه نعمت را در قالب شعر نمی‌ریختند، ممکن بود این مراسم و آئین به تکرار شدن و کم‌محتوایی دچار شود اما شاعران بزرگی آمدند و این آئین را زنده نگه داشتند. البته پشت همه این‌ها، نگاه خود سیدالشهدا و یک تدبیر و تقدیر آسمانی است، اما این تقدیر و تدبیر به نوعی از طریق شعر در تمدن ما جاری شده است.
شعر اصلی‌ترین رسانه عاشوراست
سیار در ادامه گفت: با این تعاریف و تفاسیر شاید حرف بیراهی نباشد اگر بگوییم شعر اصلی‌ترین رسانه عاشورا است. چراکه بیشتر خاطرات ما از عاشورا با همین اشعار و ابیات شکل می‌گیرد. ضمن اینکه شعر از همان آغاز و از ظهر عاشورا تا به امروز رسانه اصلی این قیام بوده است.
این شاعر آئینی در پاسخ به این پرسش که «شعر گفتن از دیگر شهدا و حاضران در حادثه عاشورا به موازات حضرت سیدالشهدا(ع) چقدر در انتقال بهتر پیام عاشورا مؤثر است؟» عنوان کرد: هرچه قسمت‌های تاریخی قیام عاشورا بیشتر نمایان شود و ما شخصیت‌ها و کاراکترهای بیشتری-چه کاراکترهای مثبت و چه کاراکترهای منفی - از این واقعه را در مراسمات و شعرمان ببینیم، این تنوع و رنگارنگی و آن عالمی که می‌سازد، خودبه‌خود مخاطب را واقعی‌تر و بیشتر همراه می‌کند. از طرفی همین تنوع و تکثر ارتباط مردم و مخاطب، واقعه عاشورا را زنده‌تر و ملموستر می‌کند.
سیار با تأکید بر اینکه ممکن است حالت روحی هر یک از مخاطبان با یکی از شخصیت‌های عاشورا همراه‌تر و هماهنگتر باشد، اضافه کرد: مثلا یک نفر خود را با جناب حر نزدیک‌تر می‌بیند و فکر می‌کند راه برای بازگشت و پیوستن به سپاه امام حسین(ع) و حق، هیچ‌وقت بسته نیست. شاید دخترها و زن‌ها خودشان را با بانوان کربلا نزدیک‌تر ببینند یا ممکن است یکی خود را با جون خادم سیاه‌پوست حضرت سیدالشهدا(ع) نزدیک ببیند. یک پیرمرد هم ممکن است بیشتر با حبیب‌بن‌مظاهر همذات‌پنداری کند. طبعا همه انسان‌ها یک شکل نیستند و این‌ها مسیرهایی هستند که همه می‌توانند به نوعی تجربه کنند، لذا باید برای این‌ها هم کار تولید شود.
تمایل شاعرها به مقتل‌خوانی
شاعر مجموعه شعر «دادخواست» در بخش دیگر سخنان خود ضمن تأکید بر لزوم و اهمیت مقتل‌خوانی در میان شاعران و مداحان، تصریح کرد: به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر ارجاع به تاریخ و تکیه بر مقتل چه در روضه خواندن و چه در شعر گفتن رونق بسیار خوبی گرفته است.
وی ادامه داد: با تأکیدی که رهبر معظم انقلاب بر اینکه حتی روضه را از روی متن مقتل بخوانید و اینکه مقتل‌خوانی شیوه علما بوده و ملموستر و هم باورپذیرتر فضای متنوع و رنگارنگ عاشورا را منتقل می‌کند، شاعرها هم اخیرا خیلی به مقتل‌خوانی متمایل شده‌اند.
سیار گفت: در میان مادحین هم می‌بینیم که مثلا حاج میثم مطیعی اصرار و تاکید بسیار خوبی بر خواندن از روی متن مقتل دارد که به روضه‌های او سندیت خاصی بخشیده است. خیلی از مادحین هم به این سمت رفتند که از روی متن مقتل - حتی متن عربی مقتل - برای مردم بخوانند. کما اینکه با خواندن متن عربی مقتل، آن حس و فضای تاریخی خیلی بیشتر زنده و منتقل می‌شود.
وی در پایان گفت: در شعر شعرا در سال‌های اخیر تلاش‌های خوبی برای استفاده از متن مقتل صورت گرفته است؛ به هر حال مضمون‌های کمتر گفته شده و بیان شده از عاشورا را می‌شود در این متن تاریخی دید.
انتهای پیام
