12 آیین محرمی در خراسان‌جنوبی

به گزارش ایکنا از خراسان‌جنوبی، باز هم محرم فرارسیده و فضای شهر آکنده از عطر ارادت به امام حسین(ع) شده است؛ شهادت این امام همام، فرزندان و 72 یار با وفایش در این ماه، داغ عزایی تاریخی به تقویم انسانیت گذاشته است که عاشقان اهل بیت(ع) را هر ساله در تمام جهان به کوچه و خیابان کشانده و صدای حسین حسینشان را طنین‌انداز می‌کند.

شهرها و روستاهای خراسان‌جنوبی نیز همچون دیگر مناطق ایران آیین‌های مخصوص به خود را دارند؛ اما همه یک امر را صدا می‌زنند و آن توجه به اصول اسلامی در زمامداری جهان و بیان مظلومیت امام حسین(ع) و آزادگی در سرتاسر دنیاست. نخل‌گردانی، بیل‌زنی و هفت منبر از جمله آیین‌های عزاداری خراسان‌جنوبی در ماه محرم است که جزء آثار معنوی کشور نیز محسوب می‌شود.

مراسم عماری آرایی شهرستان بشرویه

یکی از مراسم و آئین‌های سنتی شهرستان بشرویه مراسم عماری ورپوشِم عماری آرایی است که توسط بانوان اجرا می‌شود. عماری(ommari) آنچه بر پشت پیل نهند و در آن نشینند و آن منصوب است به عمار، صندوق مانندی که برای نشستن سوار آن را بر روی پشت شتر یا فیل می‌گذارند و آن محمل و هودج هم می‌گویند، اين مراسم از قديم‌الايام اجرا می‌شود و قدمت آن به بیش از صد سال می‌رسد. مراسم توسط بانوان در روز اول ماه محرم و در محل سرای سرکه که از بناهای تاریخی شهرستان بشرویه است، برگزار می‌شود.

قبل از شروع مراسم سوگواری خواندن و قرائت ادعیه به‌عنوان مقدمه و ورپوشی عماری (پوشاندن عماری به وسیله پارچه) انجام می‌شود. اسکلت عماری به علت استحکام و دوام بیشتر از چوب درخت چنار یا گردو درست می‌شود.

بانوان به‌وسیله پارچه‌هایی که مخصوص همین کار است و توسط مردم به‌عنوان نذر اهدا می‌شود عماری را می‌پوشانند و به وسیله نخ و سوزن می‌دوزند. در اسکلت عماری، قسمت بالای آن دارای یک زوایه‌ای است که این زاویه نمادی از خمیدگی حضرت زهرا(س) در مصیبت امام حسین(ع) است.

 14 چادر در رنگ‌ها و نقش‌های مختلف به نیت 14 معصوم انداخته و اطراف آن را با سوزن و نخ می‌دوزند. بعد از این مرحله آینه در جلوی عماری نصب می‌کنند. آینه‌های عماری معمولا در جلو عماری نصب می‌شود چون عماری همان وسیله انتقال افراد آسمانی به زمین است به نوعی می‌خواهند تعبیر نور و روشنایی را نشان دهند و معمولا 12 آینه به نیت و نماد 12 امام نصب می‌شود.

این آئین و مراسم به شماره 2063 در تاریخ 29 بهمن ماه 98 در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.

تکیه‌بندان روستای سرخنگ در شهرستان درمیان

این مراسم هر ساله در دوم محرم‌الحرام در محل تکیه حاج عبدالرسول از روستای سرخنگ شهرستان درمیان برگزار می‌شود. بنای اولیه تکیه در دوره قاجار احداث شده و در اوایل انقلاب بازسازی شده است. برای اجرای این مراسم در روز دوم محرم نمایندگانی از اولاد حاج عبدالرسول در محل تکیه حاضر می‌شوند و نخست مراسم علم‌بندان برای علمی که در صحن تکیه بر پا می‌شود اجرا و بعد آماده‌سازی تکیه برای انجام مراسم ماه محرم و تزئین فضای داخلی تکیه به‌وسیله پارچه‌های رنگارنگ، کتیبه‌ها و پارچه‌نوشته‌ها صورت می‌گیرد.

یکی از تزئینات جالب تکیه دستمال‌های آویز و رنگارنگ متعددی است که سراسر سقف تکیه را زینت می‌دهد و جلوه‌ای زیبا به تکیه می‌دهد. با انجام مراسم تکیه بندان رسما مراسم عزاداری سرور و سالار شهیدان در روستا آغاز می‌شود. این مراسم به شماره 1446 در تاریخ یکم مهرماه 96 در فهرست آثار معنوی کشور(ناملموس) به ثبت رسیده است.

بیل‌زنی؛ مراسم خاص شهرستان خوسف

بيل‌زنی تنها مراسم ماه محرم در استان  است كه در هيچ يک از شهرستان‌های ديگر به چشم نمی‌خورد. اين مراسم فقط در شهر خوسف در ظهر عاشورا برپا می‌شود. مراسم بيل‌زنی در اين شهر سابقه طولانی داشته و به اعتقاد مردم اين مراسم در سال 1327 شمسی ممنوع شد و برگزار نشد، اما پس از مدتی دوباره به مرحله اجرا درآمد.

برای برپايی اين مراسم در هر يک از دو هيئت خوسف دو دسته 15 نفری كه مجموعاً چهار دسته هستند تشكيل می‌شود. هر يک از نفرات بيل به دست، دايره‌وار و به هم چسبيده بيل‌هايشان را به طرف آسمان می‌گيرند و در هنگام حركت هر يک از نفرات به هوا پريده و تيغه بيلش را به بيل‌های ديگر می‌زند و همه با هم يک صدا می‌گويند (حيدر علی). اين مراسم فقط در خوسف اجرا می‌شود. مراسم بيل‌زنی نوعی شبيه‌سازی از طايفه بنی‌اسد در صحرای كربلاست. طايفه بنی اسد پس از واقعه عاشورا با بيل و يا ابزار ديگری كه در دست داشتند آن عزيزان را به خای سپردند. مراسم بیل‌زنی به شماره 508 در تاریخ 20 شهریور 91 در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.

مراسم تعزیه‌خوانی در خراسان‌جنوبی

تعزیه در لغت به معنای نمایش مذهبی، سوگواری، عزاداری و یاد بود عزیزان است. ولی در اصطلاح نوعی نمایش مذهبی است که بر خلاف معنی لغوی آن، غم‌انگیز بودن شرط حتمی آن نیست و ممکن است گاهی خنده‌آور هم باشد.

در بعضی از روستاهای خراسان‌جنوبی هنوز تعزیه برگزار می‌شود در حالی که سابق تعزیه یکی از اصلی‌ترین مراسم عزاداری ماه محرم به‌شمار می‌رفت. به تعزیه «شبیه‌خوانی » هم گفته می‌شود و نمایشی است که در آن یکی از وقایع کربلای حسینی را اجرا می‌کنند قبل از شبیه‌خوانی عده‌ای مقدمات مجلس را مهیا می‌کنند و ابزار و لوازم شبیه را در جای خود قرار می‌دهند که این کار با علم و خیمه برپا کردن، شروع می‌شود.

وقتی مقدمات فراهم شد، شخصی به وسیله بوق(نوعی شیپور) و یا بلندگو و یا نواختن طبل افراد محل را به شبیه‌خوانی دعوت می‌کند در حال حاضر در بیشتر مناطقی که شبیه‌خوانی هنوز از رواج نیفتاده، فقط در روز عاشورا این مراسم را اجرا می‌کنند. این رسم و آیین به شماره 27 در فهرست معنوی کشور(ناملموس) به ثبت رسیده است.

سنگ‌زنی؛ مراسم عزاداری ماه محرم

از ديگر مراسم عزاداری ماه محرم سنگ‌زنی است كه در شهرستان درميان و تنها در شهر قهستان اجرا می‌شود. سنگ عبارت است از دو تكه چوب استوانه‌ای هشت سانتيمتری كه نخی از آن عبور كرده و در پشت دست قرار می‌گيرد و بيشتر از چوب درخت عناب يا گردو ساخته می‌شود. اين روستا هشت نفر سنگ‌زن دارد كه اين كار را از پدرانشان به ارث برده‌اند و پس از فوت پدر فرزند ذكور بايد به جای پدر در سنگ‌زنی شركت کند. از شب پنجم محرم اين كار را همراه با هيئت و به همان آهنگ نوحه سينه‌زنی و يا زنجير‌زنی انجام می‌دهند بعضی مواقع نيز برای آن نوحه جداگانه‌ای می‌خوانند.

مراسم سنگ‌زنی درخش به شماره 626 - 22/9/91 در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.

شروع مراسم ماه محرم در خراسان‌جنوبی با آئین علم‌بندان

علم مهم‌ترين وسيله در اجرای مراسم سوگواری محرم به‌شمار می‌رود؛ در هر يک از نقاط استان هر يک از علم‌ها را به نشانه امام حسين(ع) و اصحابش نامگذاری كرده و هر علم را نمادی از آن شخصيت می‌پندارند.

مراسم علم‌بندان يا عقد علم در بیرجند و برخی مناطق دیگر استان در غروب آخرین روز ماه ذی‌الحجه انجام می‌شود که نشانه شروع مراسم ماه محرم است. در برخی روستاها این مراسم در روزهای پنجم، ششم و هفتم محرم آغاز می‌شود و علت آن را ورود اهل بيت به كربلا ذكر می‌كنند.

علم‌ها اغلب بانی و علمچی دارند كه صاحب علم محسوب می‌شوند. اين كار به‌طور موروثی از پدر به پسر بزرگ‌تر خانواده می‌رسد. روز علم‌بندان مردم را به‌وسيله چاووشی‌خوانی يا اعلام از بلندگو آگاه می‌کنند پس از جمع شدن مردم، بزرگان و سادات محل لباس‌ها، دستمال، پارچه‌ها و توغ towq علم را می‌بندند و در حين كار اسپند دود می‌كنند، یک نفر چاووشی می‌خواند و ديگران صلوات می‌فرستند.

مراسم و آئین علم‌بندان به شماره 627 در 22 آذر 91 در فهرست میراث معنوی کشور(ناملموس) به ثبت رسیده است.

مراسم علم‌گردانی در خراسان‌جنوبی

علم‌گردانی از جمله مراسم عزاداری در استان خراسان‌جنوبی است كه در زمان‌های بسیار دور برای فوت اشخاص مهم و بعدها كه اعتقادات مذهبی اسلامی شكل می‌گيرد اين رسم نيز رنگ و شكل مذهبی گرفته و به‌صورت يكی از شيوه‌های عزاداری در ماه محرم اجرا می‌شود. در اين مراسم عده‌ای علم‌چی و فاتحه‌خوان، علم‌ها را به در خانه اهالی می‌برند و نذورات را جمع‌آوری می‌كنند. معمولا از روز چهارم و يا پنجم محرم علم‌گردانی را شروع می‌کنند. صاحب خانه نيز علم‌ها را زيارت كرده و نذورات خود را بین حاضرین در مراسم پخش می‌كند كه شامل نان، پول، گندم، خرما، شيرينی و آجيل است.

قبرستان از ديگر مکان‌هايی است كه علم را به آن جا برده و در سر قبرها علم را به زمين مي‌گذارند و فاتحه‌خوانی می‌کنند. مراسم علم‌گردانی در حال حاضر در برخی از روستاهای استان خراسان‌جنوبی كه علم دارند اجرا می‌شود.

پايه‌هاي علم چوبی و بيشتر آن‌ها سه تا پنج متر ارتفاع و پوششی پارچه‌ای دارند كه به آن پيراهن علم و يا پوشش علم گويند و بيشتر به رنگ‌های سبز و سياه است و رنگ سفيد و روشن نیز در آن دیده می‌شود، علم سبز بيشتر به علم حضرت ابوالفضل‌العباس(ع) مشهور است و علم سياه به نام امام حسين(ع) و ساير ائمه است. به بالای علم‌ها توغ وصل شده و زير توغ دستمال‌های زيادی بسته می‌شود كه اكثر آن‌ها نذری است و توسط مردم تهيه می‌شود. دستمال‌ها به رنگ‌های گوناگونی است ولی رنگ سبز و سياه بيش از ساير رنگ‌هاست.

مراسم علم‌گردانی  به شماره 628 در تاریخ 22 آذر 91 در فهرست میراث معنوی کشور(ناملموس) به ثبت رسیده است.

مراسم عزاداری امام حسین(ع) در حسینیه کبابی شهر بیرجند

در زمان قدیم عزاداری امام حسین(ع) در خانه‌هایی برگزار می‌شد که توسط مالکین وقف می­‌شد که به آنها «حسینیه» گفته می­‌شد. یکی از این حسینیه‌ها خانه کربلایی غلامرضا کبابی از افراد مشهور شهر بیرجند بود که خانه مسکونی‌اش در محله خیرآباد و در نزدیکی «مصلی» را وقف کرد که هر ساله از روز سوم محرم تا 12 محرم جلسات عزاداری و روضه‌خوانی برگزار شود و اکنون به همان روال قدیم و با همان شیوه توسط بانیان و وابستگان مرحوم، این مجالس به همان سبک و سیاق قدیم برگزار می‌شود. براساس مستندات شفاهی و تاریخی قدمت این مراسم بیش از 100 سال است.

در روز اول محرم همه بانیان با همکاری هم برای آماده‌سازی حسینیه اقدام به مراسم چادر‌پوشان حسینیه می‌کنند. واقف (کربلایی غلامرضا کبابی) بعد از اینکه حسینیه را توسعه داد چادری بزرگ از جنس کنف که به اندازه سقف حیاط خانه بود، خریداری کرد. آنها بر این باورند که قصد و نیت واقف این بوده که این چادر سایه‌بانی برای واقفان و همچنین دست‌اندرکاران مراسم حسینیه در آن دنیا باشد. موقع نصب چادر چاووشی می‌خوانند و مداحی و سینه‌زنی دوره را انجام می‌دهند و در پایان برای افرادی که در قید حیات نیستند، فاتحه می‌خوانند.

در روز دوم محرم مراسم سیاه‌پوشان حسینیه و نصب پرده نقاشی شده قلمکار واقعه عاشورا و علم‌بندان این حسینیه انجام می‌شود و منبر چوبی که قدمت آن به سال‌ها پیش برمی‌گردد را در جای خود گذاشته و رومنبری (که پارچه‌ای سیاه رنگ است و اطرافش اشعار و نوشته‌های پر محتوا نوشته شده) را روی منبر می‌اندازند. مراسم روضه‌خوانی و عزاداری بعدازظهرها شروع می‌شود و تا زمان اذان مغرب ادامه دارد.

این آئین و مراسم به شماره 1624 در تاریخ 23 تیر 97 در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.

مراسم علم‌بندان و علم‌گردانی در شهرستان بشرویه

«علم» مهم‌ترین وسیله در اجرای سوگواری و نشانه عزاداری است است و قبل از اسلام و اوایل اسلام وجود داشته است. در آغاز علم جزوی از لوازم جنگی و مشخصه یک قوم و یا لشکر در صفوف جنگ بوده است، اما کاربرد علم به تدریج تغییر یافته و از آن برای عزاداری و سوگواری استفاده می‌کرده‌اند. علم در صحرای کربلا نشانه پرچم جنگی اردوی امام حسین(ع) بوده است و امروزه آن را نشانه و یادگاری از او می‌دانند و به آن سبب به آن احترام می‌گذارند.

علم‌آرایی و علم‌گردانی در شهرستان بشرویه این‌گونه است که هر طایفه و قبیله‌ای علم مخصوص به خانواده خودشان را از روز اول محرم می‌بندند و تا روز ششم محرم علم‌ها را به حسینیه حاج علی اشرف می‌برند و از روز هفتم محرم هر روز در دو نوبت بعدازظهر و شب علم‌ها را با آئین خاص دور حسینیه می‌چرخانند. چرخاندن علم‌ها به دور حسینیه تعداد مشخصی ندارد و معمولا از هفت یا هشت دور شروع می‌شود و گاهی به 20 تا 25 دور هم می‌رسد. چرخاندن علم‌ها به عواملی از جمله وقت و زمان باقی مانده، توان و قدرت چاووش‌خوان‌ها و توان و قدرت بدنی (خستگی) علمدارها، بستگی داشته که تا روز عاشورا ادامه داشته و ظهر روز عاشورا علم‌ها را به قتل‌گاه برده و هر قوم و فامیلی پارچه‌های علم مخصوص خودشان را باز کرده و تا محرم سال آینده در خانه و یا محل دیگری نگهداری می­‌کنند. داشتن علم در آئین محرم بشرویه یک منزلت است. علم‌ها به یک اندازه نیستند و کوچک، بزرگ دارند اما هیچ تأثیری در سطح اجتماعی خانواده صاحب علم ندارد بلکه همه نمادی هستند از یاران امام حسین(ع) و هیچ کدام بر دیگری برتری ندارد.

مشارکت بانوان در مراسم علم‌بندان از ویژگی‌ها و شاخص‌های این آیین محرمی در شهرستان بشرویه است. این آئین و مراسم به شماره 1625 در تاریخ 23 تیرماه 97 در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.

مراسم مشعل‌گردانی در روستای برکوه شهرستان سربیشه

مشعل در شهرستان بيرجند عبارت است از چند تسمه آهنی كه به شكل استوانه‌ای درست شده است و داخل آن را با كنده چوب آغشته به روغن پنبه دانه و يا نفت پر می‌كنند و آتش می‌زنند و در كنار آن روشنايی به عزاداری می‌پردازند؛ اين مراسم در حال حاضر فقط در روستای خور و بركوه اجرا می‌شود.

در روستای برکوه عصر تاسوعا و در روستای خور شب عاشورا مراسم مشعل انجام می‌شود. پس از مراسم آتش را خاموش نمی‌کنند و می‌گذارند تا خودش خاموش شود. مردم برای مشعل احترام زیادی قائل هستند، به‌طوری که برخی زمین‌های زراعی خود را وقف مشعل‌ها کرده‌اند. مراسم مشعل را به یاد مشعل‌هایی که در شب عاشورا در اطراف خیمه ابا‌عبدالله(ع) روشن بود برپا می‌‌کنند.

مراسم مشعل‌گردانی به شماره 629 در تاریخ 22 آذر 91 در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.

نخل‌گردانی آیین کهن عاشورایی خراسان‌جنوبی

نخل‌بندی و نخل‌گردانی از آیین‌های کهن عاشورایی است که در اکثر شهرها و روستاهای استان خراسان‌جنوبی اجرا می‌شود. نخل در لغت به معنی درخت خرماست و در اصطلاح حجله مانندی است که از چوب می‌سازند و روی آن را با شال‌های مختلف تزئین می‌کنند. روز عاشورا نخل‌ها را به شکل نمادین و به عنوان تابوت امام حسین(ع) به حرکت در می‌آورند. در روایات ذکر شده که امام حسین(ع) را روی شاخه‌های درخت خرما گذاشته و به محل دفنش بردند و شاید این کار مهم‌ترین دلیل برای نامیدن نخل باشد. نخل‌گردانی در برخی شهرها و روستاهای مختلف استان اجرا می‌شود و نوع تزئین و تعداد آن فرق می‌کند. شکل ظاهری نخل‌ها به‌صورت یک جناغ قوسی شکل است. برخی نخل‌ها صدها کیلو وزن دارد. بستن نخل‌ها با مهار تمامی چوب‌های نخل و با مهارت خاص توسط نخل بند انجام می‌شود.

این آئین و مراسم به شماره 509 در تاریخ 20 شهریورماه 91 در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.

هفت منبر و رفع حاجات

مراسم هفت منبر از جمله مراسم ايام محرم است كه توسط زنان در غروب روز تاسوعا بر پا می‌شود زنان سالخورده، جوان و دختران در هفت، منبری که در ایام محرم در آنها مراسم روضه‌خوانی انجام شده شمع روشن می‌كنند. برگزاركنندگان مراسم خادمان ‌مسجد، حسينيه  و يا منزل هستند. آنها از عصر تاسوعا روی منبر يک پارچه سياه می‌اندازند و آن را در نزديكی در مسجد يا حسينيه می‌گذارند و يک مجمه بزرگ و يا تشت پر از گل را روی پله منبر گذاشته و تشتی خالی را هم در پله ديگر می‌گذارند. بانوان در نزديكی غروب آفتاب به اين اماكن می‌روند و پس از نيت، شمع خود را روشن کرده و داخل سينی می‌گذارند و بعد نذورات خود از قبيل خرما، شيرينی و پول را در داخل تشت می‌ريزند و منبر را زيارت می‌كنند و به مكان ديگر می‌روند. معمولاً در هر مكان فقط يک شمع روشن می‌كنند ولی اگر مسجدی بسته و يا راه دور باشد احتمال دارد كه در يک مكان دو شمع روشن كنند. نذوراتی كه جمع می‌شود به خادم منبر تعلق دارد؛ وی بايد تا پايان مراسم و خاموش شدن شمع‌ها در آنجا بماند و هيچ يک از شمع‌ها را خاموش نكند و صبر كند كه شمع‌ها خاموش شود. اشک‌های شمع را هم دور نمی‌ريزند و در مكانی از مسجد جمع‌آوری می‌كنند.

مراسم هفت منبر به شماره 507 در تاریخ 20 شهریور 91 در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.