از تبدیل مفاهیم قرآنی به روایات داستانی تا شبهه‌زدایی از خرافات به اسم دین + فیلم
نورالدین ابولحیه، قرآن‌پژوه الجزائری گفت: در کتاب خود تلاش کردم معارف قرآنی را به اذهان مردم نزدیک کنم و شبهاتی را پاسخ دهم که درصدد مخدوش کردن حقایق قرآنی است چه از طرف کسانی که خرافات را وارد دین کرده‌اند و چه از طرف نواندیشان امروزی؛ درست مانند کارگردانی که از لابلای حکایات مختلف قرآنی، فیلمی را برای عموم مردم به تصویر می‌کشد.
به گزارش ایکنا، نشست «مطالعات قرآنی در الجزائر با نگاهی به تفاسیر گذشته و معاصر» چهارمین نشست از سلسله نشست‌های ایکنا به مناسبت ماه رمضان با همکاری رایزنی فرهنگی ایران در الجزایر در محل این رسانه برگزار شد و نورالدین ابولحیه، نویسنده و قرآن‌پژوه از الجزایر؛ نورا فرحات، استاد دانشگاه از الجزایر و همسر ابولحیه و رشا روابح، استاد عرفان در دانشگاه الجزایر با حضور در این نشست به گفت‌وگو درباره موضوع مورد بحث پرداختند.
بیشتر بخوانید:
- فرح موسی؛ اندیشمندی نواندیش و معتقد به همگرابودن قرآن و سیلان متون قرآنی + فیلم
- از شیوه‌های ابداعی آموزش قرآن تا مشکلات حفظ فشرده + فیلم
- رویکرد غیرسکولار و استفاده از زبان روز؛ ویژگی ترجمه جدید قرآن به زبان ایتالیایی + فیلم
در ابتدا نورالدین ابولحیه نویسنده قرآنی و قرآن‌پژوه به توضیح درباره کتاب خود با عنوان «سلسلة التنزیل و التأویل» پرداخت و گفت: من در این پژوهش خود تنها تلاش کردم معارف قرآنی را به اذهان مردم نزدیک کنم و شبهات و اشکالاتی را پاسخ دهم که درصدد مخدوش کردن حقایق قرآنی است چه از طرف سنت‌گراها و کسانی که خرافات را وارد دین کرده‌اند و چه از طرف روشنفکران و نواندیشان امروزی که از قرآن سوء استفاده‌هایی کرده‌اند؛ درست مانند کارگردانی که از لابلای حکایات مختلف قرآنی، فیلمی را برای عموم مردم به تصویر می‌کشد.
او افزود: تألیفات من در زمینه قرآنی تلاش برای تبدیل مفاهیم قرآنی به داستان‌ها و روایت‌های بلند است و در عین حال شامل اطلاعات و داده‌هایی است که می‌تواند مورد استفاده پژوهشگران قرار گیرد و به هر حال حتماً از نکات مثبت و منفی برخوردار است اما تلاش شده که مفاهیم و معارف قرآنی را با مسائل متعدد روز نزدیک کرده بخصوص که در این دوران هر کاری برای مخدوش کردن وجهه قرآن انجام می‌شود.
ابولحیه گفت‌وگوی اسلام و مسیحیت را از جمله مسائلی دانست که در پژوهش خود به آن پرداخته است و گفت: این موضوع بیشتر در سطح دانشگاهی مطرح و مورد بررسی است؛ اما در این اثر تلاش کردم این موضوع را برای عامه مردم هم تبیین و در قالب روایات بیان کنم.
کتاب التأویل گفتمانی ساده و همه‌فهم از معارف قرآنی ارائه می‌دهد
این نویسنده قرآنی درباره شیوه جمع‌آوری اطلاعات و ارائه داستان‌هایش در کتاب التنزیل و التأویل می‌گوید: این اثر را می‌توان شبیه چیزی دانست که ابوالعلاء المعری در کتاب رسالة الغران به آن پرداخته و سیاحت در بهشت را به تصویر می‌کشد یا آنچه جلال‌الدین رومی در قالب داستان‌ها در مثنوی معنوی به آن پرداخته یا عطار در منطق الطیر و ...و به این طریق ما درصدد بودیم مفاهیم قرآنی را به شکل ساده بیان کنیم.
او افزود: منطق‌الطیر از مثنوی‌های تمثیلی عرفان اسلامی به‌شمار می‌آید. مراحل و منازل جُستن عرفان و شناخت رازهای هستی در منطق‌الطّیر عطار، هفت منزل است که او این هفت منزل را هفت وادی یا هفت شهر عشق می‌نامد. در هر مرحله، گروهی از مرغان از راه بازمی‌مانند و به بهانه‌هایی پا پس می‌کشند، تا اینکه پس از عبور از هفت مرحله، از گروه انبوهی از پرندگان تنها «سی مرغ» باقی می‌مانند و با نگریستن در آینه حق درمی‌یابند که سیمرغ در وجود خود آن‌هاست. در نهایت با این خودشناسی مرغان جذب جذبهٔ خداوند میشوند و حقیقت را در وجود خویش می‌یابند.
ابولحیه می‌گوید: این اثر شیوه‌ای زیبا در بیان مفاهیم قرآنی است، زیرا نخواسته‌‌ایم که مفاهیم قرآنی را پیچیده ارائه دهیم و غرق در بلاغت و معانی کلمات و ادبیات آیه شده باشیم که قابل استفاده برای عموم مردم هم نیست بنابراین بنده تلاش کرده‌ام که تفسیر را آسان و ادبی ساده ارائه دهم و در آن از اسلوب گفت‌وگو هم استفاده کردم، چیزی که در ادبیات قرآن و داستان‌های قرآن رایج است.
این نویسنده الجزائری درباره اینکه آیاتی را که درباره رحمانیت خدا یا حقوق مردم و خیلی از معارف اسلامی است، چگونه در این کتاب تفسیر خود تشریح می‌کند، گفت: تشکر می‌کنم سؤال خوبی پرسیدید. مجموعه «التنزیل و التأویل» به دو قسم تقسیم شده است؛ بخش اول مقدمات که شامل ۱۲ عنوان کتاب و پژوهش است و طی آن مباحث کلی مربوط به شناخت قرآن و ویژگی‌های آن مطرح می‌شود که تاکنون هشت کتاب از آن منتشر شده است و بخش دوم مفاهیم و پژوهش‌های موضوعی قرآن مجید است که در آن به مفاهیم اساسی اعتقادی، اخلاقی، فقهی و اجتماعی مطرح شده در قرآن پرداخته شده و آیات واردشده درباره آن موضوع را در ارتباط با یکدیگر بررسی کرده است.
او «لواء القرآن و معرفة الله» را عنوانی از قسم مقدمات کتاب التنزیل و التأویل خواند و گفت که در آن به همه اسماء حسنای پروردگار پرداخته شده است و مثلاً در اسم رحمان همه آیاتی که در آن رحمان آمده ذکر شده و به بیان معانی آن پرداخته شده است. معنی لغوی بر اساس زبان ادبیات عربی و همچنین بر اساس مفاهیمی که رسول اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) در این خصوص بیان کرده‌اند؛ بر اساس این اعتبار که آنها قرآن کریم را می‌شناسند، ذکر شده تا در تفسیر وحی الهی از سنت پیامبر و کلام ائمه معصومین هم استفاده کرده باشیم. مباحث کلامی هم تا حد کمی آورده شده اما به دلیل اینکه می‌خواهیم این تفسیر برای عامه مردم مناسب باشد، خیلی عمیق از این جهت به آن پرداخته نشده است.
ابولحیه افزود: در تفسیر آیات هم تلاش شده است که مرحله به مرحله تشریح آیه را عمیق‌تر کنیم؛ همان‌طور که مثلاً در ریاضیات مقطع ابتدایی یک حساب را به شکل ساده یاد می‌گیریم، در مقطع متوسطه و دانشگاه عمیق‌تر می‌شود، یعنی مراتب را رعایت می‌کنیم.
نویسنده الجزائری گفت: برای مثال در تفسیر رحمانیت خداوند در روایتی به رحمانیت خداوند پرداخته شده است، همان سبکی که خود قرآن کریم هم بکار گرفته است؛ یعنی اول در قالب داستان موضوعی را مطرح می‌کند و سپس موضوع را عمیق‌تر ارائه می‌دهد؛ بنابراین این تفسیر هم در سطوح مختلف و با رویکردهای مختلف ارائه می‌شود تا تأثیر خود را گذاشته باشد و به تعبیر شخص من در تقریب به اذهان موفق باشد. تقریب یعنی ساده کردن موضوع برای روشن شدن آن نزد خواننده و دیگر اینکه بتوانیم شبهات و اشکالات مطرح در خصوص آن موضوع را رفع کنیم.
او درباره اینکه چه شبهات و اشکلاتی در این تفسیر پرداخته شده است، می‌گوید: طبعاً در هر کدام از کتب این مجموعه به شبهات و اشکالات پرداخته شده است؛ برای مثال در کتاب «قرآن کلمة الله» این سؤال وارد شده که آیا واقعاً قرآن کلام الهی است آیا قرآن به واقع وحی الهی است؟ در این کتاب به گفت‌وگوهای عقلی و نظری میان مردم بر سر این قضیه پرداخته و روشن شده است.
نویسنده افزود: در جلد دیگری از کتاب با عنوان «قرآن بیان الشرح» به اسلوب‌های ادبی قرآن کریم در بیان و تشریح حقایق پرداخته شده که از جمله آن، بلاغت و مجاز و ..است.
وی افزود: در کتاب «قرآن و تحریف الغالین» به خرافاتی که درباره دین و قرآن وجود دارد و کسانی که از عرفان واقعی منحرف هستند، پرداخته شده تا خطاهای بزرگی را که در تعامل با قرآن کریم برای برخی از مسلمانان پیش آمده است؛ تصحیح کند، برخی از مسلمانان به جای تأمل و تدبر در اهداف، پیام‌ها و مقاصد قرآنی به برخی از علوم حاشیه‌ای بهای بسیار داده و از فهم حقیقی آیات قرآن بازمانده‌اند.
وی ادامه داد: بنابراین در هر کدام از جلدهای کتاب تلاش شده به شبهات و سؤال‌ها پاسخ داده شود و در آن از تفاسیر قدیم و جدید و مطالعات قرآنی استفاده شده است.
او درباره اینکه فرق مجموعه تفسیری خود با دیگر کتب تفسیر را در چه می‌دانید، گفت: سبکی که من در کتاب خود استفاده کرده‌ام یعنی سبک روایی و داستانی را در هیچ تفسیر سابقی ندیده‌ام؛ به گونه‌ای که روایات هم دربرگیرنده گفت‌وگوهاست و در آن تلاش کرده‌ام موضوع را ساده و مناسب عصر امروزی ارائه بدهم.
ابولحیه می‌گوید: من موضوعات مناسب را در اثر خود گزینش کردم و در آن از قهرمانانی استفاده کرده‌ام و شبهات را به زبان آنها مطرح و حل می‌کنم به نحوی که خواننده آن را در ذهن خود مانند یک فیلم تصویر می‌کند نه اینکه مثل تفاسیر دیگر به شکل خشک و بی‌روح سؤال‌ها مطرح و به آن پاسخ داده شده باشد.
نویسنده در اشاره به نمونه‌ای از داستان‌هایی که در اثر خود بیان کرده است، گفت: در «کتاب‌القرآن و تحریف الغالین» کسانی که برخی مسلمانان را تکفیر می‌کنند، چون فهم اشتباهی از آیات قرآن دارند، توسل به اهل بیت(ع) را شرک می‌دانند و در این خصوص از آیات قرآنی مثال می‌آورند، در این خصوص یک داستان آورده‌ام.
او درباره این داستان می‌گوید: یک گروه داعشی یا تندرو بر یک روستا مسلط می‌شود و برای برخی که زیر بار این داعشی‌ها نرفتند، حکم اعدام صادر می‌شود. قبل از اعدام به آنها اجازه داده می‌شود از خود دفاع کنند. پیران و جوانانی که برای آنها حکم اعدام صادر شده بود در برابر قاضی با ذکر آیاتی از قرآن کریم به دفاع از خود پرداختند که در نهایت همین جوان‌ها بر اظهارات قاضی پیروز میشوند.
نویسنده در پاسخ به این سؤال که آیا در کتاب خود به اینکه چرا بسم الله الرحمن الرحیم در سوره‌های قرآن تکرار شده، پرداخته است، گفت: در این خصوص در کتابی با عنوان بنیان قرآن به آن اشاره شده است. ذکر بسم الله الرحمن الرحیم در چارچوب بنا و ساختار یک سوره است هر سوره بسم الله خاص خود را دارد.
او افزود: عنوان کتابی از قسم مقدمات مجموعه التنزیل و التاویل، القرآن و مفاتیح التدبر است که در آن به تفسیر بسم الله در هر سوره متناسب با متن سوره پرداخته شده است. یک آیه را می‌توانیم از ابعاد مختلف آن معنا کنیم. آیه بر ما تأثیر روانی دارد می‌تواند حس شادی، خوف، رجاء، حزن، شادی یا دوستی خداوند در ما ایجاد کند؛ بنابراین یک آیه می‌تواند بی‌نهایت معنا داشته باشد. بسم الله الرحمن الرحیم هم در هر سوره معنای خاص و برداشت خاص را می‌توان از آن داشت.
نویسنده از جمله دیگر عناوین کتب زیر مجموعه التزیل و التاویل را «القرآن البیان الشافی» (زبان قرانی)، «القرآن و تحریف الغالین»، «القرآن و تاویل الجاهلین»، «القرآن هدایة شامله»، «القرآن الغذاء الشفاء» و «القرآن الحجة البالغة» دانست و گفت هر کتاب، روایت و موضوع خاص خود را دارد.
او با بیان اینکه کتاب البیان الشافی درباره اعجاز بیانی، هارمونی و موسیقی قرآن کریم است؛ گفت: خداوند در زبان قرآن از همه شیوه‌های زیبا، شفاف و بی‌نظیر استفاده کرده که کسی نمونه آن را نمی‌تواند خلق کند. مثال‌های زیادی در آن ذکر شده است. در این کتاب هر آنچه مربوط به بلاغت و زبان قرآنی و زیبایی آن آمده جامع است.
نویسنده افزود: در کتاب القرآن کلمة الله هم دلایل و شواهد قرآن کریم از داخل خود قرآن کریم به شکل ساده و سپس تفصیلی ذکر شده است.
او در پاسخ به اینکه در محافل و رسانه‌های الجزائر این تألیف قرآنی شما چه نمودی دارد؟ گفت: باید گفت، تنها جمهوری اسلامی ایران، عراق و لبنان از کتاب من حمایت کردند و متأسفانه در داخل الجزائر اهتمام و ارزش بالایی برای آن قائل نشدند. در الجزائر بر همان تفاسیر قدیمی تکیه می‌شود و به آزادی تفکر، احترام گذاشته نمی‌شود و تفاسیر رایج و مشهور و جدید را قبول ندارند.
نویسنده با بیان اینکه در ایران حوزه‌ها، دانشگاه و مؤسسات علمی برای تفاسیر نوین ارزش قائل میشوند، گفت: نمونه آن دانشگاه امام صادق(ع) است که مجموعه نشست‌هایی را به منظور بررسی آثار بنده برگزار کردند و در مجلاتی به معرفی و بررسی این اثر پرداخته‌اند.
ابولحیه در پاسخ به این سؤال که آیا کتاب شما که به شکل اینترنتی منتشر شده به شکل مکتوب هم منتشر خواهد شد، گفت: همه جلدهایی از مجموعه پژوهش من که تاکنون آماده شده در سایت قرار داده شده و علاقه‌مندان می‌توانند آن را دانلود و چاپ کنند.
او از جمله منابع مورد استفاده در تهیه این اثر را نیز منابع لغوی، زبانی و کتب کلامی و کتاب‌های معاصر و همچنین منابعی قدیمی دانست.
کتاب «ایران و القرآن»؛ روایت دستاوردهای قرآنی ایران برای جهان عرب
نورا فرحات، همسر ابولحیه، استاد ریاضی و دانشجوی دکتری فلسفه اخلاق است که در سخنانی مختصری از کمک‌هایش به استاد ابولحیه در نگارش کتاب‌هایشان اعم از مجموعه التنزیل و التأویل و سایر کتاب‌هایش را توضیح داد.
فرحات می‌گوید: او در تألیف کتاب‌هایش معمولاً یک یا دو فصل را می‌نویسد، سپس آن را به من می‌دهد و از من می‌خواهد از نظر ادبیات زبانی و املایی یا ویرایشی اگر اشتباهاتی در آن وجود دارد، اصلاحیه‌های لازم را بیان و خود او آن را تصحیح کند، بخصوص که وی کمی هم ضعف بینایی و نوشتارش نیاز به دقت و بررسی دارد و از طرف دیگر با ضیق وقت هم مواجه است، زیرا درصدد تکمیل این مجموعه تفسیر است که آن را از زمانی که دانشجو بوده شروع کرده است.
فرحات افزود: استاد ابولحیه همواره در صدد آسان‌سازی تفسیر قرآن کریم بوده است تا فقط مورد استفاده خواص قرار نگیرد؛ بلکه عامه مردم هم بتوانند از آن بهره ببرند. از همین رو از من می‌خواهد در جایی که احساس می‌کنم جایی از متن پیچیده بیان شده زیر آن خط می‌کشم تا خودش آن را ساده کند و برای استفاده عموم آسان باشد.
او همچنین می‌گوید: در یک موضوع مشخص اگر ممکن است، برداشت اشتباهی شود یا لازم به حذف باشد، زیر آن خط می‌کشم که اگر فتنه‌انگیز یا شبهه‌انگیز باشد، استاد آن را حذف کند و یا برای روشن شدن آن توضیح دهد.
فرحات گفت: برای مثال در کتاب «القرآن و البیان الشافی» بیشتر کسانی که در داستان بودند از جنس مذکر بودند و من پیشنهاد دادم از شخصیت‌های جنس مؤنث هم استفاده کند.
او همچنین به نقش فرزندان استاد ابولحیه در کمک به تدوین کتاب تفسیر او اشاره کرد و گفت: در مسائل فنی مربوط به تهیه کتاب و حتی در انتخاب تصاویر برای جلد پشت کتاب هم استاد از من و فرزندان کمک گرفته است.
او کتاب «ایران و القرآن» را از جمله کتب بسیار باارزش در مجموعه تفسیر التنزیل و التاویل برمی‌شمرد و می‌گوید: در این کتاب به مجاهدت‌های بزرگ ایرانی‌ها در خدمت به قرآن کریم اشاره شده است و من هرگز تصور نمی‌کردم که دستاوردهای قرآنی ایرانی‌ها تا این اندازه زیاد باشد بخصوص که خیلی از تألیفات ایرانی‌ها به عنوان منابع و مراجع اصلی استفاده می‌شود. خیلی از کتاب‌های اهل تسنن هم تألیف ایرانی‌هاست و آنها به همه اشکال تفسیر و مطالعات قرآن اهتمام داشته‌اند مانند معاجم قرآنی و دانشنامه‌های قرآنی. همچنین بخش دیگر مربوط به حجم کتاب‌هایی است که پس از انقلاب اسلامی ایران در زمینه مطالعات قرآنی به چاپ رسیده خیلی بیشتر از کتاب‌های منتشر شده در دیگر کشورهای اسلامی است. لذا کتاب قرآن و ایران برای من نمونه کاملی از معرفی اعلام و مشاهیر قرآنی جمهوری اسلامی ایران است.
او درباره کتاب التفسیر و التأویل گفت: ما خودمان هنگامی که یک کتاب تفسیر را می‌بینیم ممکن است چند ورق آن را با چشم نگاهی بیندازیم و راغب نباشیم آن را به دقت مطالعه کنیم مگر اینکه از متخصصان در حوزه مطالعات قرآنی باشیم؛ اما دکتر در این کتاب، قرآن را به شکلی ساده تفسیر کرده است؛ زیرا این تفسیر با بیان داستان‌ها و روایت‌ها همراه است و در ضمن آن آیات قرآنی آمده و خیلی ساده توضیح داده شده است.
وی افزود: برخی دوستان من وقتی که این مجموعه را دیدند بسیار شگفت زده شدند و گفتند که هر سؤالی داشته باشند جواب آن را در این کتاب که به شکل گفت‌وگوست، می‌بینند.
فرحات با بیان اینکه کتاب‌های سنتی تفسیر به درد متخصصین می‌خورد، گفت: مهمترین چیزی که در این مجموعه استفاده کردیم، تدبر بود. این مجموعه به ما می‌آموزد چگونه در قرآن تدبر کنیم و از ظاهر آن به عمق آن پی ببریم و با ادله واقعی به حقانیت قرآن پی ببریم و تدبر عملی و واقعی و به دور از مغالطات داشته باشیم.
نگاهی به تفاسیر عرفانی اندیشمندان الجزائری
رشا روابح، استاد عرفان دانشگاه الجزائر هم در ادامه به موضوع تفسیر عرفانی قرآن کریم نزد علمای الجزائر، عفیف الدین طلمسانی و امیر عبدالقادر الجزائری می‌پردازد.
او در ابتدای سخنان خود گفت: راغب اصفهانی می‌گوید مهمترین ساخته دست بشر تفسیر قرآن است و بی‌تردید تفسیر قرآن از برترین علوم است؛ چرا که با کلام الهی ارتباط دارد از همین رو علمای زیاد با سبک‌های مختلف به آن پرداختند و هر کدام از علمای امت اسلامی بنا به تخصص خود و تمدنی که در آن بسر می‌برند و قدرت استنباط خود به تفسیر قرآن و غور در معانی قرآن پرداخته‌اند.
گزارش ایکنا حاکی است، رشا روابح، استاد عرفان دانشگاه الجزائر هم در خصوص موضوع «تفسیر عرفانی قرآن کریم نزد علمای الجزائر، عفیف الدین طلمسانی الامیر عبدالقادر الجزائری» گفت: تفسیر قرآن با توجه به اهمیت آن مورد توجه علمای مختلف قرار گرفته که با سبک‌های مختلف به آن پرداختند.
انواع تفاسیر شامل تفسیر مأثور( گونه‌ای از تفسیر قرآن که مبتنی بر احادیث منقول از پیامبر و مطالبی از صاحبه است)، تفسیر به رای(تفسیر با محوریت آراء و نگرش‌های غیر معتبر)، تفسیر علمی، تفسیر منهجی، اجتماعی، فقهی یا اشاری، عرفانی و ذوقی است که در این نوع آخر رویکرد عرفا در فهم قرآن کریم است. در این نوع تفسیر، عارفی که در تجربه وحی متجدد به سر می‌برد از طریق آن از حجاب حروف و کلمات می‌گذرد به معانی ازلی و متجدد می‌رسد.
وی افزود: این تفسیر(اشاری، عرفانی) برای خواننده زیبایی باطن کلام الهی و گنج‌های لایتناهی آن را آشکار می‌کند. تجربیات عارفین در تعامل با قران کریم بر حسب تجربیات عرفانی که خودشان داشته‌اند، متنوع است.
روابح تأکید کرد: کسانی هستند که به خواننده فرصت غور در شکوه و زیبایی قرآن را می‌دهند. دو مفسر الجزائری، دو عارف، عفیف الدین طلمسانی و امیر عبدالقادر الجزائری را در اینجا انتخاب کردیم؛ زیرا هر دو از همین مدرسه عرفانی «محمّدبن علیبن محمدبن احمدبن عبداللّه حاتم الطائی»، معروف به محیی الدین، ملقّب به «شیخ اکبر» (560ـ638 ق) است. از این رو، طریقت خاصه وی به طریقه «اکبریه» معروف است.
تفسیر عرفانی مولود تفسیر تصوف اسلامی است
اگرچه شیخ اکبر تألیفاتی در تفسیر کامل قرآن کریم ندارد؛ اما این دو عارف در متون خود برای تفسیر قرآن از اسرار و رموز عرفان نظری و اندیشه‌های عرفانی شیخ بهره بردند و شاگردی کردند.
استاد الجزائری درباره مفهم تفسیر عرفانی گفت: در واقع این نوع تفسیر مولود تصوف اسلامی به زعم برخی پزوهشگران نیست و اولین جلوه‌های آن از زمان شخص پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) به عنوان باب مدینة العلم(دروازه شهر علم) شکل گرفته است و از زمان امام جعفر صادق(ع) مقدمات ورود به باب عرفانی تفسیر قران کریم فراهم شده است، یعنی هیچ تفسیر عرفانی از روایات منقول از این امام همام خالی نیست که از جمله کتبی که روایات تفسیری منسوب به امام صادق را یکجا جمع کرده است، کتاب «کامل التفسیر الصوفی العرفانی للقرآن» (بیروت ۲۰۰۲) به قلم «علی زیعور» است.
روابح ادامه داد: تفسیر عرفانی به معنای پرداختن به معانی باطنی قرآن(تاویل) و نه معانی ظاهری (تفسیر) است؛ به گونه‌ای که به عارفان به پروردگار راه سلوک و مجاهدت نفس را نشان می‌دهد از کسانی که خداوند چشم آنها را نورانی کرده و از اسرار و رموز قرآن باخبرند؛ به این معنا که تفسیر عرفانی می‌تواند مکمل دیگر تفاسیر باشد یعنی معانی ظاهری و باطنی را جمع کند بنابراین تفسیر عرفانی، نوعی تفسیر در برابر دیگر تفاسیر برجسته نیست.
او گفت: امام الوسی(شهاب الدین محمود بن عبدالله آلوسی، فقیه شافعی، مفسیر، مفسر، ادیب عربی در قرن 13 هجری) از کسانی بودند که در تفسیر روح المعانی از جمع بین دو رویکرد تفسیر و تاویل خودداری کرده است.
به عقیده روابح، رویکرد بزرگان صوفی درباره قرآن از باب اشاره به ژرف و عمق کلام الهی است که برای رهروان طریقت عرفان روشن شده است و می توان تفسیر ظاهری و تفسیر باطنی را بر هم منطبق کرد؛ اما کسانی که ادعای فهم اسرار قران دارند قبل از اینکه به معانی ظاهری قرآن بپردازند مثل کسانی هستند که وارد یک خانه میشوند قبل از اینکه از در عبور کنند. از همین رو علما ضوابطی را برای این نوع تفسیر قرار داده اند تا امور از کنترل خارج نشود.
روابح گفت: اولین ضابطه این است که تأویل و تفسیر عرفانی آیه بر خلاف معنای ظاهری و تفسیری آیه نباشد. دوم اینکه معنای آیه فی نفسه صحیح باشد. سومین ضابطه اینکه در لفظ معنای باطنی را احساس کنی و ضابطه چهارم اینکه بین معنای باطنی و معنای آیه تلازم و ارتباط وجود داشته باشد.
به باور نویسنده، یک ضابطه پنهان دیگر هم که عرفا از آن صحبت می‌کنند، وجود دارد و آن برخورداری از تقوای دینی است که لازمه علم است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «واتقوا الله و یعلمکم الله» یعنی تقوی کلید فهم حق تعالی است و آن پاکی قلبی است که عرفا آن را برای قرائت متن قرآن واجب می‌دانند. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «لایمسه الا المطهرون ظاهر قرآن را جز انسان پاک نباید دست بزند». همین قضیه درباره معنای باطنی قرآن نیز صدق می‌کند تنها کسانی به آن دست می‌یابند که قلب و جان پاکی داشته باشند.این خلاصه‌ای درباره مفهوم تفسیر عرفانی بود.
استاد الجزائری در ادامه به معرفی عفیف‌الدین تلمسانی پرداخته و می‌گوید: ابوربیع سلیمان بن علی تلمسانی معروف به عفیف الدین صوفی، شاعر و نویسنده مراکشی در قرن هفتم هجری بود. نسبت‌های تِلِمسانی از روی زادگاهش و «کُومی» از قبیله‌ای که به آن منسوب بوده، برگرفته شده است.
عفیف‌الدین در سال ۶۱۰ق در تلمسان، شهری در الجزائر زاده شد و طبق طریقت صوفیانه پرورش یافت و در دمشق در گذشت. او از جوانی زمانی که 24 سال داشت از شاگردان صدر الدین قونیوی بود و از طریق او با عرفان ابن عربی آشنا شد. او کتاب فتوحات مکیه(اثر سترگ ابن عربی که مجموعه‌ای از مکاشفات و فتوحاتی است که در شهر مکّه، در حین طواف کعبه به ابن عربی نویسنده اثر، دست داده است) را نزد قونیوی آموخت( قونیوی فرزند ناتنی و مرید ابن عربی بود).
استاد الجزائری درباره تالیفات تلمسانی نیز گفت: تالیفات او اندک است که شامل 1-شرح المواقف، (درباره تصوف که اثر محمد بن عبدالجبار نِفَّری را شرح داده است، 2- شرح القصیده النفسیه لابن سینا، 3- شرح منازل السائرین (که اثر ابو اسماعیل عبدالله بن محمد انصاری را شرح داده است)،4- رسالةٌ فی شرح الأسماء الحسنی، 5- رسالة فی علم العروض 6- دیوان شعر که در آن به مراتب رهروان طریقت پرداخته است.7- کتابی که در آن به شرح سوره فاتحه و سوره بقره پرداخته است.
روابح ادامه داد: با وجود اینکه تفسیر عفیف تلمسانی محدود به سوره فاتحه و بقره است؛ اما این کتاب مشتمل بر حقایق و دقایقی کم‌نظیر است. شرح او بر این دو سوره آغازگر روند تفسیر عرفانی است که کامل نشد؛ به گونه‌ای که هر چه از تفسیر را انجام داده بود با همین دست خط خودش از او باقی ماند و اجل به او مهلت نداد به این کار ادامه دهد و به رحمت ایزدی پیوست.
این استاد الجزائری درباره شیوه تفسیری تلمسانی گفت: در واقع رویکرد او در تألیف تفسیرش به شکل خاص بود و اصول مورد اتکای وی در تفسیرش بر اساس یک دیدگاه سه‌گانه عرفانی است که علم، عرفان و تحقیق است که شیخ عفیف تلمسانی بر آن تأکید دارد و مراحل معرفتی است. او معتقد است که عالم در خصوص عرفان نمی‌تواند صحبت کند و عارف هم نمی‌تواند درباره تحقیق(یک روش در مسلک‌های عرفانی) صحبت کند، اما یک محقق می‌تواند در خصوص این سه‌گانه صحبت کند. عموم تألیفات تلمسانی و به طور خاص در تفسیر خود در مقام تحقیق صحبت می‌کند از همین رو رمز و اشاره بر تفسیر او غالب است.
روابح گفت: شیخ در مقدمه تفسیر خود می‌گوید که «هذا کلام بلسان الوجود المستمد من حقیقة الجود لیس بتفسیر للکتاب علی ما تحده الافهام و الالباب و لا اشترط ان اجد له سامعا و لست اکلف الخفاش ان امدح الشمس غیر انی اقول قد وجدت مکانا اذا سعت وان وجدت لسانا قائلا فقل».(این گفتار به زبان هستی که برگرفته از حقیقت سخاوت است، آن گونه که عقل‌ها تصور می‌کنند؛ تفسیر کتاب نیست و شرطی هم نمی بندم که شنونده‌ای برای آن پیدا کنم، زیرا خفاش را مکلف به توصیف خورشید نمی‌کنم؛ اما می‌گویم به خودم اگر زبان گفتاری پیدا کردی بگو).
استاد الجزائری با بیان اینکه تفسیر تلمسانی از لحاظ اسلوب و محتوا با تفاسیر اشاری آن دوره و قبل و بعد آن متفاوت است، گفت: دلیلش این است که تلمسانی تاثیر زیادی از النفری(محمد بن عبدالجبار بن الحسن النفری از برجسته‌ترین چهره‌های عرفان اسلامی) گرفته بود که او هم با امثالش نظیر طالب مکی و فراج طوسی متفاوت بود.
او با بیان اینکه سبک النفری در شرح مسائلش بر سه گانه علم، عرفان و حقیقت‌یابی متکی است، گفت: به دلیل همین اصول سه‌گانه است که ابن تمیمه، ابن العربی را نزدیک‌ترین محققین صوفی به اسلام و تلمسانی را دورترین از او می‌داند.
روابح گفت: تلمسانی معتقد است که ابن العربی اکثر مواضع خود را بر اساس اصل علم، بیان می‌کند تا مراعات عقلاء را داشته باشد؛ اما تلمسانی بیشتر مواضع خود را بر اساس اصل تحقیق بیان می‌کند؛ از همین رو علمایی که بر اساس اصل علم کار می‌کنند مواضع او را به طور درست نمی‌فهمند و از مواضع او انتقاد می‌کنند که در رأس این منتقدین ابن تیمیه است که انتقادات گزنده‌ای دارد و عباراتی نظیر الفاجر و افجر الناس را درباره او به کار می‌برند و در عین حال او را باهوش‌ترین محققین صوفی می‌داند و از شعر او شگفت زده بود؛ اما همان را هم گوشت خوک در طبق سینی توصیف می‌کرد.
وی افزود: موضوع تفسیر تلمسانی در سوره فاتحه و سوره بقره حول محور وحدت مطلق است و بر همین اساس، نظریه خود را روی اسمای الهی گذاشته است و ایده «اصالت وحدت و اعتبار کثرت در وجود» در واقع مهمترین چیزی است که پیشگامان این مدرسه اکبریه در تالیفات خود مطرح می‌کنند.
تلمسانی در تفسیر خود به مسائل متعددی از جمله مفهوم زمان نزد متکلمین، مسئله حدوث عالم و غیره را حل کرده است. او از مقوله مشهور غزالی «لیس بالامکان ابدع مما کان» و دیگر مسائل کلامی هم انتقاد کرده است .
روابح با بیان اینکه خواننده دقت بالای تلمسانی را در تفسیر او درک می‌کند، گفت: مثلا در شرح سوره فاتحه هشت صفحه را به شرح حرف باء در بسم الله الرحمن الرحیم اختصاص داده است.
وی افزود: تلمسانی همچنین همچنین به نظریه تعدد عوالم هستی پرداخته است و از مهمترین نظریه‌هایی که به آن در سوره فاتحه پرداخته مربوط به اسم هادی از اسماء خداوند متعال است. او معتقد است که این اسم در همه چیز و همه چیز در همه چیز است و همه اسامی در همه اسامی است و همه اسماء الهی حول اسم هادی می‌چرخد. این را در مضمون آیه اهدنا الصراط المستقیم می‌بیند. این پنهان بودن همه چیز در همه چیز نزد عبدالقادرالجزائری و ابن العربی بوده است که بر پایه ایده عرفانی وحدت وجود است. تلمسانی در عین حال اسمای الهی را لایتناهی می‌داند و به هر حال افق‌های گسترده‌ای را در تعامل با اسماء الهی و شرح آن گشوده است و به محصور بودن معانی اسماء الهی و تمام شدن آن اعتقاد ندارد. به گمان او عارف در وحی متجدد به سر می‌برد و از زیبایی‌های عرفان است.
روابح در ادامه به معرفی عبدالقادر الجزائری پرداخت و گفت: عبد القادر ابن محیی الدین معروف به امیر عبدالقادر (۶ سپتامبر ۱۸۰۸ – ۲۶ می۱۸۸۳) یک سیاستمدار، روحانی مسلمان، صوفی و فرمانده نظامی الجزایری بود. وی جنگی را علیه اشغالگران فرانسوی در ۱۸۴۳ رهبری نمود. برخی از مردم الجزایر او را قهرمان ملی خود می‌دانند. وی در شهر معسکر نزدیک وهران در الجزایر زاده شد. پدر وی محی الدین مصطفی بود. شجره نامه وی به امام حسن مجتبی می‌رسد. او در سن 74 سالگی در دمشق درگذشت و مقبره او به وصیت خودش در کنار مقبره ابن عربی است.
وی افزود: امیر عبدالقادر تحصیلات خود را از روستایش آغاز کرد و همچنین نزد پدرش محی الدین شریف و دیگر اساتید، مسائل صوفی و عرفانی را آموخت. پس از آنکه نیروهای نظامی فرانسوی در سال ۱۸۳۰ سواحل شمالی الجزایر را که آن زمان تابع امپراطوری عثمانی بود تصرف کردند، مردم مسلمان الجزایر مبارزاتی را در برابر استعمارگران فرانسوی انجام دادند.
روابح گفت: قیام عبدالقادر الجزایری از سال ۱۸۳۷ آغاز شد و تا سال ۱۸۴۳ ادامه یافت، عبدالقادر با متحد کردن قبایل بیابان نشین و مردم شهرنشین الجزایر توانست ضرباتی به ارتش فرانسه وارد آورد و برخی از شهرهای الجزایر مانند وهران را تصرف کند اما وجود اختلاف میان سران مبارز بخصوص احمد بیگ، فرمانده نظامی امپراتوری عثمانی با عبدالقادر الجزایری که هر دو با فرانسویان مبارزه می‌کردند و همچنین تجهیزات نظامی فرانسویان باعث شد عبدالقادر الجزایری در سال ۱۸۴۳ از استعمارگران شکست بخورد و به مراکش بگریزد؛ اما سرانجام بر اثر فشارهای فرانسه مراکش نتوانست از او حمایت کند و نهایتاً دولت فرانسه او را دستگیر کرد و پس از محاکمه به شهر دمشق در سوریه که آن زمان در امپراتوری عثمانی قرار داشت تبعید کرد.
استاد الجزائری با اشاره به دستاوردهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، دینی و علمی امیر عبدالقادر گفت: او یک سیاستمدار بود و نقش زیادی در نهضت عربی اسلامی در عصر نهضت (قرن شانزدهم) داشته است و تأثیر او در تأسیس کشور جدید الجزائر بسزا بود. او حکومت خود را بر اساس سه‌گانه‌ای بنیان گذاشت که بیعت، شورا و جهاد بود. در مسائل اجتماعی هم تأثیرگذار بوده چه زمانی که در دستگاه حکومتی بود و چه زمانی که به عنوان یک فعال اجتماعی بود. او نزد مردمش یک قهرمان ملی و اسلامی بود.
وی افزود: از دیگر مواضع دلیرانه و انسانی او موضع خود در قبال فتنه دمشق بود که بین دروزی‌ها و هواداران مارونی‌ها بود. او در دمشق برای ازدواج جوانان و تحصیل آنها و خانواده‌های فقیر و میانجی‌گری برای حکم اعدام و .. کمک می‌کرد. او در زمینه فرهنگی هم مدارس و مساجدی را بنا کرد. هزاران کتاب خطی را جمع‌آوری و ترمیم کرد. او در دمشق در مدرسه علوم حدیث تدریس و همچنین کتاب فتوحات مکی را تصحیح کرد.
روابح درباره تألیفات امیر عبدالقادر نیز گفت: از جمله کتب او وشائح الکتائب و زینة الجند المحمدیة، کتاب مذکرات، کتاب المقراض الحاد( در پاسخ به کشیشی که به اسلام توهین کرده بود)، کتاب ذکری العاقل و تنبیه الغافل و دیوان شعر او از جمله برجسته ترین آثار او است.
روابح در مورد کتاب «المواقف في بعض إشارات القرآن إلى الأسرار والمعارف» از تألیفات امیر عبدالقادر گفت: در این کتاب به بیان و شرح نصوص قرآن و اسرار الهی پرداخته است. او در این کتاب به حالات روحی خود در پیشگاه قرآن می‌پردازد و حقایقی که از آیات قرآن کریم حاصل کرده است.
وی افزود: این کتاب شش بخش دارد و در آن نویسنده هفت موضع اصلی را به کار گرفته است که شامل موضوع وحدت وجود، انسان کامل و حقیقت محمدی، مراتب وجود و تجلیات اسماء و صفات الهی، شمول رحمت، مدارج سلوک و مقامات، احوال عرفانی و تجلی الهی در اعتقادات و عرفان و پایبندی به شریعت در ظاهر و باطن است .
روابح افزود: سبک این کتاب عرفانی است لذا اسلوب رمز اشاری در آن غالب است بخصوص در شرح نصوص قرآنی و از همین رو خواننده از وهله نخست با شروع به خواندن کتاب متوجه می‌شود که کانون توجه نویسنده قرآن بوده است.
وی در پایان تأکید کرد: از نظر امیر عبدالقادر آیات قرآن، معنای دیگری دارند که درست است که معانی آنچه در تفاسیر معروف آمده است، نقض نمی‌کند، یعنی در عین حال که به معنای ظاهری آیات اشاره دارد معنای باطنی مد نظر خود را ارائه می‌دهد و در شرح احادیث نبودی هم به رمز و اشاره اکتفا می‌کرد باید گفت این کتاب مختص عامه مردم نیست و ویژه نخبگان علماء محسوب می‌شود از همین رو در مقدمه این کتاب را نفثات روحیه و القائات سبوحیه بعلوم وحیه و غیبیه در پس آنچه عقل می‌گوید می‌داند. او در این کتاب قرآن کریم را تنها ابراز هدایت بشر نمی‌داند بلکه آن را از تجلیات صفات الهی می‌داند.
اجرا: زهرا نوکانی
ترجمه: الهام مؤذنی
انتهای پیام
