غفلت از وجهه کلامی شخصیت علمی امام صادق(ع)

به گزارش ایکنا از خوزستان، «مسند امام صادق(ع)» یکی از آثار مرحوم آیت‌الله عزیزالله عطاردی که در ۲۲ جلد و به زبان عربی منتشر شده است. این مجموعه اخیرا به سفارش انتشارات نبأ تلخیص شد و مجلداتی از آن به چاپ رسید. نخستین مجلد آن با نام «زندگانی، سیره، فرزندان و اصحاب امام صادق(ع)» انتشار یافت و ایکنای خوزستان طی مصاحبه‌ای با فرزند مرحوم عطاردی و سمیه خلیلی آشتیانی که تدوین آن را به عهده داشت، این اثر را معرفی کرد. جلد دیگر این مجموعه «اصول عقاید در کلام امام صادق(ع)» نام دارد که به مناسبت فرا رسیدن سالروز ولادت امام صادق(ع)، در مصاحبه با سمیه خلیلی آشتیانی به معرفی اجمالی این اثر می‌پردازیم. 

سمیه خلیلی آشتیانی، استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی تهران درباره کتاب «اصول عقاید در کلام امام صادق(ع)» اظهار کرد: این اثر، یکی از مجلدات مجموعه‌ای است که از مسند امام صادق(ع) - که مرحوم آیت‌الله عطاردی گردآوری و روایات امام صادق(ع) را از منابع متعددی جمع‌آوری کردند - توسط انتشارات نبأ و مرکز فرهنگی خراسان در حال تدوین و انتشار است. 

وی اظهار کرد: این مجموعه کتاب‌ها، گزیده احادیثی است که مرحوم آیت‌الله عطاردی در مسند امام صادق(ع) آورده‌اند. به دلیل گستردگی و تعداد بسیار احادیث در این مسند و حجم بالای ترجمه آن (گرچه هنوز منتشر نشده است) گزینش و دسته‌بندی موضوعی این احادیث و فهرست‌نویسی جدید برای این اثر طراحی و انجام شد. به نظر می‌آید این کار، مسند را برای عموم قابل استفاده کرده باشد، چراکه استفاده از این مسند جز برای افرادی که به عربی مسلط باشند و با احادیث امام مأنوس باشند، دشوار است.

خلیلی آشتیانی ادامه داد: این مجموعه اثر به نوعی احیای کتاب مسند امام صادق(ع) است. در این جلد که اختصاص به «اصول عقاید در کلام امام صادق(ع)» اختصاص پیدا کرده است، روایاتی با موضوع عقل و علم، توحید، معاد و عدل الهی، نبوت، امامت، مقام و شئون امامان معصوم(ع)، مسأله مهدویت و فضائل ائمه(ع) که در چندین جلد پراکنده بودند، از جلدهای مختلف در کنار هم قرار گرفتند و مجموعه جدیدی به وجود آمد که می‌توان با یک تورق احادیث امام صادق(ع) را در زمینه اصول عقاید دید.

این استاد دانشگاه افزود: کار تلخیص اولیه روایات، انتخاب روایات از کل مجموعه مسند امام صادق(ع) در مرحله اول توسط آقای سید مجید نبوی انجام شد. پس از انجام این کار، پراکندگی موضوعی هنوز وجود داشت، خیلی از روایات تکراری بود، برخی برای عموم قابل فهم نبود، نیاز به کار فقه الحدیثی داشت و ... . این مسأله باعث می‌شد کار پختگی لازم را نداشته باشد. کاری که در مرحله بعد انجام شد گزینش روایات امام صادق(ع) با موضوع بندی‌های بالا از جلدهای مختلف و موضوع‌بندی آنها مشابه الگوی اصول عقاید کافی کلینی بود. مرحوم کلینی هم از کتاب عقل و علم چنیش احادیث خود را شروع می‌‌کند، گرچه تفاوت‌هایی وجود دارد اما از قالب ایشان استفاده شد.

این محقق افزود: در مرحله بعد، عنوان‌دهی ثانویه به احادیث مختلفی که زیر مجموعه هر فصل قرار داشتند انجام شد. این کار توسط آقای دکتر طالعی که ویراستار علمی اثر بودند، انجام شد. برای مثال اگر موضوع فصل توحید و عدل الهی است، روایات گردآوری شده در این فصل هر کدام عنوان و موضوع جزئی‌تر پیدا کردند تا مخاطب ذیل هر فصل بتواند محتوای مختصری از حدیث به دست آورد. همچنین با تلاش ویراستار علمی کار، در برخی موارد که عبارات، نیاز به توضیح داشتند، توضیحات لازم از شرح کتب اربعه استفاده و در کتاب به صورت پاورقی افزوده شد.

خلیلی آشتیانی در بخش دیگری از سخنان خود درباره ضرورت و اهمیت استخراج احادیث مربوط به اصول عقاید در بین سایر روایات نقل شده از امام صادق(ع) گفت: در میان امامان معصوم، تعداد احادیث بیشتری از برخی ائمه(ع) باقی مانده است که می‌توان گفت روایاتی که مربوط به مسائل عقیدتی و اصول عقاید است از امام علی(ع)، امام صادق(ع) و امام رضا(ع) حجم بیشتری دارند. سهم رویات امام صادق(ع) در احادیث فقهی بیشتر از سایر ائمه(ع) است که در دوره ایشان زمینه علمی خوبی فراهم شد.

وی ادامه داد: یک بخش از کار امام صادق(ع) شاگردپروری برای احتجاج با گروه‌های مخالف است، به نحوی که برخی از شاگردان ایشان برای این کار مبزر می‌شدند که بتوانند با گروه‌های عقیدتی مخالف احتجاج کنند که هشام بن حکم نمونه بارز آن است. از همین رو، روایات کلامی و اصول عقاید فراوانی به وجود آمد و در مسند امام گردآوری شده بود.

به گفته این استاد دانشگاه، پیشتر تصور این بود که روایات باقی مانده از امام صادق(ع) روایات فقهی باشد، در حالیکه وجهه کلامی امام صادق(ع) مغفول مانده بود و می‌توان گفت با این اثر آن بخش از روایات عقیدتی و کلامی امام صادق(ع) به عموم معرفی می‌شود و با کنار هم آمدن این احادیث، موضوع‌بندی و عنوان‌دهی اختصاصی به هر کدام از احادیث، این بُعد از شخصیت علمی امام بهتر معرفی می‌شود.

خلیلی آشتیانی در پایان با تبریک میلاد حضرت رسول الله(ص) و امام صادق(ع) گفت: شیعه داشته‌های خود را مدیون زحمات امام صادق(ع) است. اگر امروز فقه استدلالی داریم، پایه‌گذاری آن در دوره امام صادق(ع) انجام شده است. اگر با گروه‌های دیگر احتجاج می‌کنیم و شیوه‌های اجتجاح داریم، این شیوه‌ها در دوره ایشان پایه‌گذاری شد. در دوره‌های بعد از ائمه، از جمله در دوره غیبت، شیخ طوسی، شیخ مفید، سید مرتضی و ... در احتجاج با گروه‌های مخالف از روایات و شیوه‌های کلامی ایشان بهره جستند و فقه شیعه مدیون روایات امام صادق (ع) و زحمات ایشان است.

این محقق در پایان گفت:‌ از مهندس شهری، مسئول انتشارات نبأ، دکتر طالعی، آقای نبوی و مؤسسه فرهنگی خراسان برای احیای این مسند قدردانی می‌کنم.