مقدمات انتقال «وقف» به اتاق عمل مهیا شده است

به گزارش ایکنا؛ وقف برای دوران متمادی از تمدن اسلامی، وسیع‌ترین شکل خیریه رایج در جوامع اسلامی و اصلی‌ترین پشتوانه تأمین مالی نهاد‌های علم و دین بوده اما امروزه این سنت اسلامی در کشورمان با چالش‌هایی از منظر کارآمدی روبروست. «آستان قدس رضوی» و «سازمان اوقاف و امور خیریه» دو نهادی هستند که موقوفات کشور با نظارت آن‌ها مدیریت می‌شود. آستان قدس رضوی در سال‌های اخیر به شفافیت اقتصادی موقوفات خود و افزایش بهره‌وری آن‌ها گام‌های بلندی برداشته و نتایج فعالیت موقوفات این آستان در زمینه‌های مختلف آموزشی، بهداشتی و رفاهی در سراسر کشور به خصوص استان‌های خراسان شمالی، رضوی و جنوبی مشهود است. به خصوص اینکه این آستان پرداخت مالیات را نیز آغاز کرد؛ البته این مالیات از نوع جمعی - خرجی است و برای اشتغال، به شرکت‌های وابسته به آستان بازمی‌گردد.

آنچه در سال‌های اخیر روندی نه‌چندان رو به بهبود داشت و بلکه نشانه‌های ناکارآمدی در آن به وضوح مشاهده می‌شد، سازمان اوقاف و امور خیریه بود. فقدان شفافیت، زمین‌فروشی، «مال»سازی، عدم استفاده از ظرفیت مردمی در بهره‌وری موقوفات، عدم نظارت کافی بر موقوفات سلامت و آموزشی، عدم بهره‌گیری از ظرفیت امور خیریه برای تقویت وقف، عدم ارتباط کافی با رسانه‌ها از جمله دلایلی بود که باعث شد با وجود ده‌ها هزار زمین و ساختمان وقفی و هشت هزار و 500 بقعه متبرکه، وقف حتی یک درصد از تولید ملی را هم در اختیار نداشته باشد. عمق این ناکارآمدی در زمینه اقتصادی و مدیریتی زمانی مشخص شد که یکی از مدیران ارشد آن مجموعه به اتهام مفاسد مالی راهی زندان اوین شده است.

انتصاب حجت‌الاسلام والمسلمین خاموشی به سمت ریاست سازمان اوقاف و امور خیریه در مهرماه 1397 بارقه‌هایی از تغییر مثبت رویکرد را در این مجموعه نشان داد و انگیزه را برای نقد سازنده نسبت به وضعیت موقوفات فراهم آورد. از آنجا که با ایجاد مطالبه‌گری رسانه‌ای و دغدغه‌آفرینی اجتماعی در مورد اهمیت وقف، می‌توان مسئولان را به اقدامات قاطع و شفاف در حوزه وقف سوق داد و اقتصاد کشور را به ویژه از منظر اقتصاد مقاومتی فعال و پویا کرد، خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) بی‌توقف با جریان وقف همراه شد و با ایجاد پرونده ویژه «کنکاش ناکارآمدی در وادی وقف» به تولید بیش از 100 خبر، مصاحبه و گزارش پرداخت، رسانه قرآن در این پرونده به نتایج مهمی دست یافت که می‌توان آن‌ها را در 10 سطح، صورت‌بندی کرد.

توقف تملک اعیان

1 - یکی از اقداماتی که به اذعان کارشناسان متأسفانه طی سال‌های اخیر در میان مجموعه اوقاف، رواج داشته، فروش زمین‌های وقفی بوده است. برخی از مراجع تقلید در شرایطی خاص این اجازه را به متولی موقوفه می‌دهند که زمین را بفروشد و درآمد حاصل از آن را در جایی دیگر در راستای اجرای نیت واقف به کار گیرد، این اقدام که از آن با عنوان «تملک اعیان» یاد می‌شود در دوران ریاست جدید سازمان اوقاف و امور خیریه متوقف شده است. این موضوع مهم در دهه وقف بارها از سوی رئیس و دیگر مسئولان این سازمان اعلام شد. توقف تملک اعیان به حفظ عین موقوفات در طول زمان، امکان بهره‌وری بیشتر اقتصادی، افزایش اشتغال و اجرای امینانه نیت واقف که همواره مورد تأکید مقام معظم رهبری بوده است، کمک می‌کند. برخی شنیده‌ها حاکی است که تأکید دفتر معظم‌له بر توقف تملک اعیان، از عوامل مؤثر بر تصمیم قاطع خاموشی بوده است.

2 - بسیاری از زمین‌های وقفی، زمین بایر و اصطلاحاً فاقد آب و علف هستند، واقف نیت کرده است که اگر از این زمین درآمدی حاصل شد، در راستای یک نیت خاص هزینه شود. سازمان اوقاف و امور خیریه وظیفه دارد این زمین‌ها را(به این شرط که تولیت خاص نداشته باشند)، خود متولی‌گری کند و به بهره‌وری اقتصادی برساند. آنگاه از درآمد حاصل از بهره‌وری، برای اجرای نیت واقف هزینه شود. یکی از اقداماتی که طی سال‌های اخیر به منظور بهره‌وری اقتصادی از زمین‌های وقفی انجام می‌شد، پروژه‌های «مال»سازی و ساخت فروشگاه‌های بزرگ بود. اقدامی که اگرچه مشکل شرعی ندارد، اما نسبتی با نیازهای اساسی کشور ندارد و سودی به طبقه آسیب‌پذیر جامعه نمی‌رساند، بلکه بیشتر وجهه‌ای اشرافی از سنت حسنه وقف که روح آن خدمت به محرومان بوده است، به نمایش می‌گذارد. حجت‌الاسلام والمسلمین رئیسی، تولیت سابق آستان قدس رضوی نخستین کسی بود که این پروژه‌ها را در موقوفات مربوط به آستان متوقف کرد. حال سازمان اوقاف و امور خیریه نیز این رویه را در موقوفات تحت نظارت خود متوقف کرده است. آنطور که مهدی پندار، معاون بهره‌وری اقتصادی سازمان اوقاف و امور خیریه به ایکنا خبر داد، رئیس این سازمان، معاونت‌های مجموعه را از مال‌سازی منع کرده است.

همکاری با شرکت‌های دانش‌بنیان

3 - سازمان اوقاف و امور خیریه در رویکرد جدید خود در زمینه بهره‌وری اقتصادی، همکاری با شرکت‌های دانش‌بنیان را در جهت تقویت تولیدی و تأمین نیازهای اساسی کشور در دوره تحریم مد نظر قرار داده است. این موضوع در دهه وقف بارها از سوی مسئولان مجموعه اوقاف مورد تأکید قرار گرفت. برپایی نمایشگاه دستاوردهای دانش‌بنیان وقف با حضور شرکت‌های دانش‌بنیان همچون «فن‌گستران خودروی توس»، «ایلیا بنیان دانش»، «ارمغان تجارت پرهام»، «نگین بذر دانش»، «ایمن‌گستر دامان کیش»، «فناوری‌های بن‌یاخته»، «پارس نیک تابان»، «توسعه سلامت سبز آسیا» و «دانش سلامت کوثر» گواه این جهت‌گیری بود.

4 - یکی دیگر از سیاست‌های اصلی سازمان اوقاف و امور خیریه که در دهه وقف تبیین شد، استفاده از ظرفیت مردمی و بخش خصوصی برای فعال کردن زمین‌های وقفی است. اما نکته حائز اهمیت و قابل پیگیری این است که آیا قرار است زمین‌های وقفی براساس مناقصه‌هایی شفاف و عادلانه در اختیار سرمایه‌گذاران قرار گیرد؟ یا اینکه گزینش سرمایه‌گذار از طریق معرفی و آشنایی و سوابق قبلی خواهد بود؟ باید توجه داشت که فقدان شفافیت و عدم امکان فرصت برابر برای همه اقشار جامعه در این زمینه، نه تنها موجب اشتغال جوانان محلی نمی‌شود بلکه به فربه‌شدن اقتصاد رانتیری دامن می‌زند. برون‌سپاری عادلانه و عاقلانه ضرورتی است که کارشناسان حوزه وقف در گفت‌وگو با ایکنا بر آن تأکید کردند.

میزان درآمد موقوفات کشور و نحوه هزینه‌کرد آن‌ها

 5- پرسش از میزان درآمد موقوفات کشور و نحوه هزینه‌کرد آن‌ها همواره دغدغه‌ای جدی از سوی مردم جامعه بوده است، برخی کارشناسان اقتصادی حوزه وقف در گفت‌وگو با ایکنا اظهار کردند که فقدان شفاف دقیق مالی راجع به یکایک موقوفات کشور یکی از دلایلی است که خیران ترجیح می‌دهند به جای تمرکز بر وقف، سرمایه خود را در ایجاد مؤسسه خیریه و فعالیت‌های حول آن، به کار بندند. در حال حاضر سامانه‌ای داخلی میان مسئولان ارشد اوقاف و حسابرسان این مجموعه وجود دارد که درآمد و هزینه‌کرد موقوفات این سازمان را ثبت می‌کند اما به نظر می‌رسد انگیزه‌ای برای اینکه چنین سامانه‌ای در دسترس عموم نیز قرار گیرد، وجود ندارد. همانگونه که به علت برخی محافظه‌کاری‌ها و سوء‌تدبیرها، چنین سامانه‌ای برای شفافیت مالی مساجد، مدارس، مؤسسات خیریه و ... نیز ایجاد نمی‌شود.

رئیس سازمان اوقاف و امور خیریه، 12 آبان 98 در پاسخ به مطالبه خبرنگار ایکنا در زمینه شفاف‌‌سازی، گفت: به دنبال این هستم که برای هر موقوفه برنامه بودجه سالیانه داشته باشیم. این اقدام، کار بسیار سختی است اما به مرور باید شکل گیرد. وقتی برنامه‌های بودجه تدوین شود، آنگاه می‌توان درباره شفاف‌سازی وضعیت اقتصادی هر موقوفه در فضای عمومی کشور اقدام متناسب را انجام داد. در حال حاضر حسابرسی دقیق از موقوفات در درون مجموعه اوقاف جریان دارد اما برای شفاف‌سازی عمومی، زمان لازم است. البته موقوفات تک رقبه هم زیاد داریم که درآمد چندانی ندارند و به نظر من هم مطالبه عمومی درباره شفاف‌سازی آن‌ها وجود ندارد، اما موقوفاتی که رقبات زیادی در اختیار دارند و در اختیار سازمان هستند، باید طرح و برنامه خاص داشته باشند و شفاف‌سازی شوند.

این سخنان گرچه تمایل ریاست سازمان اوقاف و امور خیریه به شفاف‌سازی را بیان می‌کند، اما نشان می‌دهد که در آینده نزدیک انگیزه جدی یا تمایل برای شفاف‌سازی وجود ندارد.

6 - یکی از موضوعاتی که در سال‌های اخیر موجب حیرت دغدغه‌مندان حوزه وقف می‌شد، فقدان متولی مشخص در زمینه موقوفات سلامت و آموزشی بود. بیش از هزار و 400 موقوفه فعال سلامت و 12 هزار مرکز آموزشی وقفی در کشور، فاقد نظارت کافی و سنجش بهره‌وری کیفی و مدیریتی بوده‌اند. پیگیری‌های ایکنا در دهه وقف نشان داد که مرکز تازه‌ تأسیس امور خیریه در سازمان اوقاف و امور خیریه مسئولیت نظارت مستقیم بر بهره‌وری مدیریتی مراکز آموزشی وقفی، موقوفات سلامت و نیز یتیم‌خانه‌ها و سرپناه‌های وقفی را عهده‌دار شده است. آنچه با وجود این روزنه امید، نگرانی می‌آفریند، فقدان شفافیت درباره ساختار مرکز امور خیریه و عدم واقع‌بینی نسبت به ظرفیت‌های این مرکز تازه‌ تأسیس است. حمل بار بر زمین‌مانده در موقوفات آموزشی و سلامت، ایجاد تیم‌های کارشناسی مختلف می‌طلبد و از عهده یک فرد یا گروه خاص در مجموعه اوقاف برنمی‌آید.

لزوم حفاظت و حراست از بعضی املاک و مراکز وقفی قدیمی

7 - یکی از نیازهای اساسی در مجموعه اوقاف به اذعان کارشناسان، حفاظت و حراست از بعضی املاک و مراکز وقفی قدیمی به مثابه عنصری از میراث فرهنگی کشور است. به این منظور در دهه وقف سال جاری، تفاهم‌نامه‌ای میان سازمان اوقاف و امور خیریه و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به امضا رسید و برای نخستین‌بار نمایشگاهی با عنوان «میراث وقف» در موزه ملی ایران برپا شد. یکی دیگر از اقدامات لازم برای حفظ و حراست از املاک وقفی، تدوین نقشه جامع استاندارد در سامانه کاداستر کشور است که به این منظور تفاهم‌نامه‌ای میان اوقاف و سازمان ثبت اسناد و املاک کشور در دهه وقف به امضا رسید. سازمان اوقاف و امور خیریه نقشه‌برداری GIS از برخی زمین‌های اوقافی را در بعضی استان‌های کشور آغاز کرده بود.

8- فرایند سخت اقدام به وقف، مسئله‌ای است که برخی کارشناسان وقف و برخی از افرادی که پا در این مسیر گذاشته‌اند، به آن اذعان می‌کنند. همچنین برخی پیچیدگی‌های حقوقی، فعالیت اقتصادی پویا بر موقوفات را با چالش‌هایی جدی مواجه می‌کند. معاونت حقوقی سازمان اوقاف و امور خیریه در تلاش است تا با کمک کارشناسان خود در شهرها و استان‌های مختلف، چالش‌های حقوقی موقوفات را پیگیری کند اما حجم مشکلات به حدی است که شاید لازم باشد این معاونت، پیش‌نویس لایحه‌ای را برای طرح در هیئت وزیران و مجلس شورای اسلامی تهیه کند تا همچون سال 1363 بازنگری در قانون وقف صورت گیرد. متأسفانه علی رغم پیگیری‌های ایکنا، هیچ‌ یک از مسئولان معاونت حقوقی سازمان اوقاف و امور خیریه، حاضر به مصاحبه و پاسخگویی به مطالبات در دهه وقف نشدند.

فرهنگسازی به منظور معرفی جایگاه دینی و اجتماعی وقف

9- فرهنگسازی به منظور معرفی جایگاه دینی و اجتماعی وقف یکی از مهم‌ترین اقداماتی است که باید در اولویت برنامه‌های سازمان اوقاف و امور خیریه قرار گیرد. تجلیل از واقفان و خیران این حوزه و معرفی آن‌ها به جامعه، اقدامی است که اگرچه در همایش ملی یاوران وقف انجام پذیرفت، اما می‌توانست وسیع‌تر و شکیل‌تر و در طول سال در استان‌ها و شهرهای مختلف برگزار شود. همچنین ضرورت ایجاد واحد درسی برای «وقف و امور خیریه» در دانشگاه‌ها، از موضوعاتی است که با پیگیری مجموعه اوقاف و هماهنگی کامل این سازمان با وزارت علوم و شورای عالی انقلاب فرهنگی امکان‌پذیر است.

10- ایجاد دغدغه اجتماعی نسبت به سنت حسنه وقف و تقویت مطالبه‌گری اجتماعی نسبت به کارآمد شدن این وادی، امری است که تنها با حضور تمام‌قد رسانه‌ها میسر می‌شود، متأسفانه در سال‌های اخیر پاسخگویی بخش‌هایی از مجموعه سازمان اوقاف و امور خیریه نسبت به سؤال‌های بنیادین خبرنگاران کافی و اقناع‌کننده نبوده است. حضور آزاد و فعال خبرنگاران در کنار پروژه‌های وقفی، در شهر و روستاهای مختلف، فرصتی بی‌نظیر برای جریان‌سازی اجتماعی نسبت به وقف پدید می‌آورد و این مهم جز با همراهی و همدلی مسئولان اوقاف میسر نمی‌شود.

رسانه قرآن به منظور انعکاس دغدغه فعالان اجتماعی و اقتصادی حوزه وقف، بازتاب مطالبات اقشار مختلف مردم از مجموعه اوقاف و معرفی دستاوردهای سازمان اوقاف و امور خیریه آمادگی کامل دارد.