رمضان برنامه کامل کمال است/ ماهی که نشناختیم

برای درک بهتر از برکات ماه مبارک رمضان، مناسب است که در آغاز ماه، تصور روشنی از موقعیت این ایام داشته باشیم که اساساً ماه رمضان چیست و در این ماه چطور باید عمل کنیم و راه استفاده از فیوضات این ایام کدام است. برای رسیدن به پاسخ، دعاهایی وجود دارد که خواندن آن‌ها، هم پاسخ به این سؤالات را روشن می‌کنند و هم راه دریافت آن برکات و فیوضات را هموار می‌‌سازد.

در صحیفه سجادیه، یک دعا برای آغاز ماه مبارک آمده است و یک دعا نیز برای پایان آن. دعای 44 صحیفه سجادیه دعای امام سجاد(ع) برای آغاز این ماه است و دعای 45 برای پایان این ماه. من توصیه می‌کنم که هر دو دعا را در آغاز ماه مبارک مورد تامل قرار دهیم تا موقعیت این ایام و این روزها و شب‌ها برای ما روشن شود.

 

از نکاتی که از کلام امام سجاد(ع) استفاده می‌شود این است که ماه رمضان یک برنامه و دستورالعمل است و نه یک عمل. تلقی بسیاری از ما، از ماه رمضان این است که این ماه، یک ظرف زمانی برای انجام عمل خاصی است که آن عمل روزه است. یعنی اصل را روزه می‌گیریم که فصل روزه گرفتن ماه رمضان است. در حالی که از بیانات ائمه(ع) و از آیه شریفه قرآن اینطور استفاده می‌شود که خود ماه مبارک رمضان، فراتر از مسئله روزه گرفتن، برای انسان یک برنامه کمال ارائه می‌کند و حیف است که در این ایام انسان فقط به روزه بسنده کند.

اینجا امام سجاد(ع) بعد از صلوات بر پیامبر(ص) و آل او(ع) چنین عرض می‌کند که «وَ اَلْهِمْنا مَعْرِفَةَ فَضْلِهِ»؛ خدایا به ما توفیق بده تا فضیلت و ارزش رمضان را بشناسیم، نه صرفاً فضیلت و ارزش روزه را درک کنیم که مسئله دیگری است و نه اینکه بدانیم روزه چه اهمیتی دارد، بلکه بالاتر بفهمیم که ارزش ماه رمضان چیست؛ لذا این نکته مهم است که برخی اوقات، عده‌ای که از روزه گرفتن معذور هستند، بسیار احساس ناراحتی می‌کنند و به برخی از آن‌ها گفته‌ام که شما، از ماه رمضان محروم نیستید، بلکه از روزه محروم هستید و برکات رمضان برای همه افراد است.

 

پرهیز از سخن بیهوده و نه حتی حرام
بعد در ادامه حضرت(ع) فرمود «وَ اِجْلالَ حُرْمَتِهِ وَ التَّحَفُّظَ مِمّا حَظَرْتَ فيهِ، وَ اَعِنّا عَلى‏ صِيامِهِ بِكَفِّ الْجَوارِحِ عَنْ مَعاصيكَ»؛ حضرت از خدا این طور تقاضا می‌کند که در این ماه توفیق بدهد تا بتوانیم روزه‌ای بگیریم که در این روزه همه اعضا و جوارح ما مصونیت پیدا کند و هیچ کدام آلوده به گناه نشود. «حَتّى‏ لا نُصْغِىَ بِاَسْماعِنا اِلى‏ لَغْوٍ» یعنی تا حدی که حتی گوش ما سخن لغو نشنود. اینجا سخن از لغو، یعنی بالاتر از حرام مطرح است. سخن حرام شنیدن یک حرف است و سخن لغو مطلب دیگری است. تقاضای امام(ع) این نیست که خدایا کمک کن تا حرام را گوش نکنم، بلکه بالاتر آنچه بیهوده و لغو است را نیز گوش نکنم. در ادامه نیز دارد «وَ لا نُسْرِعَ بِاَبْصارِنا اِلى‏ لَهْوٍ» و به آنچه که لغو است هم نگاه نکنم. دست خودم را به سوی هر کار ممنوعی دراز نکنم و در مسیر هیچ گناهی قدم برندارم و شکم خود را فقط از آنچه تو حلال قرار داده‌ای پر کنم، و آنچه تو روا می‌داری را بگویم.

 

بنابراین، مسئله رمضان، مسئله یک برنامه کامل است که خداوند در طول سال، توفیقی را برای انسان مسلمان فراهم می‌کند تا بتواند در ماه رمضان، خود را بازسازی کند. لذا چشم و گوش و زبان و دست و پا و قلب و تمام این اعضا در ماه رمضان باید درگیر شوند. ما خود را در روزه درگیر می‌کنیم، اما فقط دهانمان درگیر است، یعنی مسئله خوردن و آشامیدن مطرح است. این که امام فرمود، این است که همه زندگی در رمضان درگیر می‌شود. آن وقت در ابتدای همین دعا یکسری نام‌ها را نیز برای ماه رمضان می‌شمارد که یکی از آن‌ها عبارت از «شهر الطهور» است.

«شهر الطهور» به معنای ماه پاک‌کننده است. ما یک طاهر داریم و یک طهور. هر چه پاک باشد طهور است؛ مثلاً آب هندوانه طهور است و می‌توانید از این آب استفاده کنید، اما این آب، طهور و پاک‌کننده نیست. ماه رمضان نه اینکه طاهر است، بلکه طهور است. یعنی شخص وقتی در ماه رمضان قرار می‌گیرد، تمام زندگی او پاک می‌شود. روح و جان و اعضاء و اموال او پاک می‌شوند، و الا روزه گرفتن کار سختی نیست. در این دعای 44، برنامه‌ای که امام سجاد(ع) ارائه می‌کند که این دعا برای آغاز ماه است و هر کسی وارد ماه می‌شود، با خواندن این دعا برنامه عملی ماه را دریافت می‌کند که یک قسمت از آن عبادات است. مانند نماز و قرائت قرآن و ... ، اما بخش‌های دیگری هم دارد که بسیار مهم است.

مثلاً می‌فرماید: «وَفِّقْنا فيهِ لِاَنْ نَصِلَ اَرْحامَنا بِالْبِرِّ وَالصِّلَةِ»؛ یعنی خدایا توفیق بده که من در ماه مبارک رمضان، صله رحم داشته باشم و به خویشاوندانم، به نیکی رسیدگی کنم. باید این جملات را با سبک زندگی خود مقایسه کنیم تا ببینیم که چقدر با این ادعیه فاصله داریم. قدم اول ما در این ماه روزه است، قدم دوم که برمی‌داریم این است که قرائت قرآن هم داشته باشیم که خیلی خوب است. قدم سوم که اگر یک کسی بخواهد کار مثبتی در این ماه کند این است که افطاری هم بدهد. اما دیگر کارهای ما تمام می‌شود تا برسیم به شب‌های احیا و ... . اما آنکه امام سجاد(ع) فرمود برنامه دیگری است.

 

صله رحم و رسیدگی به به همسایه
اول صله رحم و دو رسیدگی به همسایه در ماه رمضان است. می‌دانید که در اطراف شما چه می‌گذرد و در این موقعیت و در این شرایط سخت و دشوار، بنده و امثال من می‌توانیم برای افطار و سحر، چیزی تهیه کنیم، اما می‌دانیم در این خانه‌ها چه می‌گذرد؟ ماه رمضان ما آیا به این است که فقط مسجد برویم و قرائت قرآن کنیم؟

حضرت در مورد برنامه سوم فرمود که تمرینی که در این ماه باید شود، این است که بگوییم خدایا توفیق بده تا اموال خود را پاک کنم. حق‌الناسی که وجود دارد و ظلم و جفایی که کرده‌ام را باید حل کنم؛ لذا رسیدگی به حقوق مردم نیز باید صورت گیرد. چهارم این است که آنچه خداوند در اموال من قرار داده، مانند زکات را نیز بپردازم. توجه کنید که این دعای ورود به ماه رمضان است و امام سجاد(ع) در این دعا از خدا توفیق می‌خواهد که در ماه رمضان بتواند زندگی را اصلاح کند.

اما برنامه پنجم امام(ع) این است که فرمود خدایا به من توفیق بده تا به همه کسانی که با من قهر کرده‌اند، آشتی کنم. کسانی که سال‌ها است با من قطع رابطه کرده‌اند و رفاقت خود را کنار گذاشته‌اند را دریابم. بعد فرمود توفیق بده که در حق همه کسانی که به من ظلم کرده‌اند انصاف را به خرج دهم و خدایا با هر کسی که با من دشمنی داشته و به من ظلم کرده و کینه من را به دل گرفته است، با همه آن‌ها آشتی کنم. البته فقط یک استثنا وجود دارد و آن اینکه، مگر کسی که به خاطر تو با او دشمنی دارم که به او رجوعی نمی‌کنم.

 

ماه رمضانی که نشناخته‌ایم
از این عبارات معلوم می‌شود که این ماه رمضان، غیر از ماه رمضان ما است و ماهی که ما تصور می‌کنیم فاصله زیادی دارد. این ماه رمضان می‌تواند تحولی در زندگی انسان به وجود آورد، اما متأسفانه از این فرصت به صورت شایسته استفاده نمی‌کنیم و فقط به یکسری جنبه‌های شکلی و صوری قضیه اکتفا می‌کنیم و از برکاتی که خدا در این ایام قرار داده کمتر بهره‌مند می‌شویم.

اما مسئله دیگری که بدان می‌پردازم مسئله ادب است؛ اولاً باید بدانیم که اسلام در مورد ادب چه نظری دارد و الگوی ادب از نظر اسلام چیست؟ اسلام چه چیزی را ادب می‌داند و به چه شیوه‌ای از ادب دعوت می‌کند؟ ثانیا، آیا وضعیت عینی و عملی ما مسلمانان با آن معیارهایی که اسلام در زمینه ادب دارد انطباق دارد یا خیر؟ بنابراین هم باید به آن معیارهایی که اسلام دارد نگاه کرد ‌و همه به وضعیتی که ما در آن زندگی می‌کنیم.

ادب در قرآن و نهج‌البلاغه
در قرآن موضوعی با عنوان ادب وجود ندارد، چه اینکه در مورد علم و تقوا آیات زیادی داریم، اما در مورد ادب در قرآن آیه‌ای نیست، اما آیا این نشان از این نیست که قرآن برای موضوع ادب اهمیتی قائل نشده و لذا نامی از آن نیاورده است؟ اما موضوعات دیگر را آورده است و حتی اخلاق در قرآن آمده اما ادب را نداریم. چرا اینگونه است؟ یک تحقیقی را دانشمندان به ویژه غربی‌ها کرده‌اند که کلمه ادب در ادبیات عرب قبل از اسلام وجود نداشته است. یعنی در فرهنگ جاهلیت و اشعاری که از جاهلیت هست، کلمه ادب دیده نمی‌شود. کلمه ادب بعد از اسلام وارد ادبیات عرب شد؛ لذا در هنگامی که آیات قرآن نازل می‌شود، این لفظ برای مخاطبان قرآنی در زمان صدور، یک مفهوم ناشناخته بوده است و قرآن نیز این لفظ را به کار نبرده است چون این لفظ عربی اصیل نیست.

البته ادب فرزند در مقابل پدر و مادر و دانش‌آموز و در برابر معلم را بیان کرده است، اما کلمه ادب را نداریم. ولی بعد در متون ثانویه مانند نهج‌البلاغه آمده است. مثلاً به نهج‌البلاغه که می‌رسیم، کلمه ادب را بسیار داریم. آن زمان در فرهنگ عرب مفهوم ادب وارد شده و چقدر امام علی(ع) نیز ادب را با اهمیت تلقی می‌کند.

امام(ع) در یکی از جملات خود می‌فرماید که هیچ بی‌نیازی مانند عقل نیست و بهترین سرمایه‌ای که در اختیار انسان است عقل است، هیچ نداری نیز مانند جهل نیست و جمله سوم این است که «و لا میراث کالادب»، هیچ ارثی را پدر و مادر برای فرزند خود نمی‌گذارند، که ارزش ادب را داشته باشد. بنابراین بهترین ارث ادب است.

یادآور می‌شود، این سخنان شب گذشته، 17 اردیبهشت، مصادف با شب نخست از ماه مبارک رمضان در شهر یزد ایراد شده است.

انتهای پیام