قناعت؛ بارزترین شاخصه زندگی امام علی(ع)

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از لرستان، «قناعت» به‌معنای این است که فرد زندگی خود را با امکاناتی که در دست دارد منطبق می‌سازد؛ از مصادیق آن، رضایت دادن به چیزی است که به او می‌رسد، اکتفا به مقدار ناچیز از وسایل زندگی در حد ضرورت از معانی قناعت محسوب شده است، حال می‌خواهیم قناعت را به‌عنوان یکی از شاخصه‌های زندگی امام علی(ع) مورد بررسی قرار دهیم.

از بارزترین شاخصه‌های زندگی اقتصادی امام علی(ع) قناعت وی بود که در کنار فعالیت‌های عمرانی که به آن می‌پرداخت، سیمای دلپذیری از دنیای یک مرد آسمانی به دست می‌دهد، او بارها قناعت را در مقابل ثروت‌اندوزی و کسب مال قرار داده و از برکات فراوان آن سخن گفته است.

حضرت علی(ع) می‌فرماید: هر کس به مقدار کفایت، قناعت کند، آسایش می‌یابد و برای خویشتن زمینه گشایش فراهم می‌کند و در حدیثی دیگر می‌فرماید: پایان کار میانه‌روی قناعت کردن است. او فردی را که به رفع نیاز خود بسنده کند و به رضای خدا خشنود گرددد را تحسین می‌کند. از نظر این امام همام قناعت مالی پایان‌ناپذیر بود و خو کردن با طمع را از موجبات پستی می‌دانست.مخارج ازدواج ایشان، لوازم خانه‌اش و خوراک وی همگی از قناعت وصف‌ناپذیری حکایت می‌کنند. در مورد خوراک اندک می‌فرمود: دوست ندارم به‌جز چیزی که بدان علم دارم، چیز دیگری را به شکمم وارد کنم».

نامه‌ها و گفتارهای حضرت علی(ع) به والیان و کارگزاران تحت امرش نیز سرشار از توصیه‌های مربوط به ساده‌زیستی، زهد و قناعت و دوری از طمع‌ورزی است.

امام علی(ع) در نامه‌ای به عثمان بن حنیف فرماندار بصره که در مهمانی پرخرج یکی از ثروتمندان شرکت کرده بود، نوشتند: «آگاه باش، هر ماموری پیشوایی دارد که باید به او اقتدا کند و از نور دانش او بهره گیرد بدان امام شما از دنیایش به همین دو جامعه کهنه و از غذاها به دو قرص نان اکتفا کرده است».

از برجستگی‌های زندگی شخصی امام علی(ع) دوری از دلبستگی به دنیا بود و بارها دنیا را مخاطب قرار داد و زشتی‌های ناشی از وابستگی به آن‌را گوشزد می‌کند «کسی‌که در لغزش‌گاه‌های تو گام گذارد سقوط می‌کند کسی‌که بر امواج بلاهای تو سوار شود، غرق می‌شود.اما کسی‌که از دام‌های تو برکنار دارد پیروز است.آن‌که از دست تو سالم رسته است هیچ ناراحت نیست که معیشت او به تنگی گراییده چراکه دنیا در نظر او روزی است که زوالش فرا رسیده است. از من دور شو؛ سوگند به خدا که من رام تو نخواهم شد تا مرا خوار سازی و زمام اختیارم را به تو نخواهم سپرد که به هر کجا بخواهی ببری».(سیدرضی، 1370، نامه 46)

نامه امام علی(ع) به محمدبن ابی‌بکر والی مصر دربردارنده برنامه‌ای است که به مسلمانان نشان می‌دهد که در دنیا باید به‌دنبال چه چیزی باشند و این‌که ایجاد رفاه مادی هدفی است که پرهیزگاران باید به‌دنبال آن باشند و در اصل، خیر این جهان مانند خیر آن جهان به مؤمنان می‌رسد و نکته مهم این است که بنا بر سخن علی(ع)، نعمت‌های پاک برای بندگان حرام نشده است و پارسایان از بهترین نعمت‌های دنیا بهره‌ دارند که البته این هدف باید در حدود مقررات مکتب اقتصاد اسلامی تأمین شود.

امام علی(ع) در زندگی خود و از همان ابتدا با محدودیت‌ها و رنج‌های اقتصادی روبه‌رو شد از جمله تنگدستی پدرش ابوطالب و یا محاصره اقتصادی مسلمانان در شعب ابی‌طالب، از درآمدهای او در روزگار پیامبراکرم(ص) می‌توان به بهره‌اش از غنائم جنگی اشاره کرد که در دوران خلیفه دوم این درآمد قطع شد، زیرا بنا به تصمیم خلیفه، برخی از صحابه مانند طلحه، زبیر، علی(ع) از شرکت در جهاد منع شده بودند و از غنائم بهره‌ای نداشتند.

البته کار و تلاش شخصی او در ینبع و سهمش از خمس که به خویشاوندان پیامبر(ص) می‌رسید در آن دوره منبع درآمدی به‌شمار می‌آمد اما در دوران خلافت امیرالمؤمنین(ع)، درآمدهای شخصی وی شامل درآمد حاصل از فعالیت‌های کشاورزی و ... و همچنین بهره‌ای بود که ایشان از بیت‌المال مانند دیگر افراد دریافت می‎کردند.

وی از بیت‌المال به‌عنوان خلیفه مبلغی را به خود اختصاص نمی‌داد و مردم کوفه را نیز این‌گونه مورد خطاب قرار داد: «ای مردم کوفه، اگر من جز با زیرانداز و مرکب و خدمتکارم از میان شما خارج شدم، خیانت‌کار خواهم بود».(ثقفی، 1359، ه.ق، 68)

قسمتی از درآمدهای شخصی امام علی(ع) نیز در راه شکل‌گیری جامعه‌ای با رفاه بالاتر هزینه می‌شد و درآمدهای مازاد بر هزینه‌های جاری زندگی خود را در راه خدا انفاق می‌کرد، وی با دست خود کار می‌کرد، زمین را شخم می‌زد، آبیاری می‌کرد و خرما می‌کاشت.همه این‌ کارها را بی‌واسطه انجام می‌داد و از حاصل این کارها هیچ چیز نه برای خود و نه برای فرزندانش باقی باقی نمی‌گذاشت و همه را در راه خدا انفاق می‌کرد.(ابن ابی‌الحدید، 1387 ه.ق، 47)

کار در سیره امام علی(ع)

در سیره عملی حضرت علی(ع) تلاش برای کسب روزی مورد توجه بوده و فعالان اقتصادی نیز از احترام خاصی در نظر ایشان برخوردار بودند.وی در دوره‌ای مختلف و در زندگی شخصی به فعالیت‌های اقتصادی دست می‌زد.

ابونعیم اصفهانی در حلیه‌الاولیاء گفته است: «امام علی(ع) هرگاه به تنگنای معیشت گرفتار می‌شد از مردم دوری می‌گزید و به کسب و تلاش می‌پرداخت».منابع تاریخی نیز گواهی می‌دهند که ایشان در دوران خلفا در منطقه ینبع در 165 کیلومتری غرب مدینه در ساحل دریای سرخ به فعالیت‌هایی مانند حفر چاه، احداث مزارع و نخلستان‌ها مشغول بوده‌اند.

علی(ع) در حمایت از تجار به ساختن بازار به‌عنوان مرکز مهم کار و تلاش اقتصادی پرداخته و آن‌را در اختیار بازرگانان قرار می‌دادند رهنمودهای اخلاقی حضرت علی(ع) در مورد اقتصاد، بخش مهمی از سیره‌ی نظری ایشان در اقتصاد را نمایان می‌سازد.بسیاری از این گفتارها اگرچه در عمل، آن‌گونه که خواست وی بود جنبه قانونی به خود نگرفت، ریشه در اعتقادات مردمی داشت که از روزگار پیامبرشان بیش از سه دهه نگذشته بود و عدالت علی(ع) یادآور روزهای پرشور و شعف زمانه‌ی محمد(ص) بود که هنوز مصلحت‌اندیشی‌ها، طمع‌ورزی‌ها و تبعیض‌ها اجازه ظهور و بروز نیافته بودند.

بی‌شک کار و تولید در یک نظام اقتصادی و با توجه به مبانی اعتقادی آن محدودیت‌هایی نیز به همراه دارد در نظام اقتصادی اسلام و سیره عملی امام علی(ع) اشاراتی به آن‌چه می‌توان از آن به انحراف اقتصادی در کار و تولید تعبیر نمود، شده است.

یکی از بارزترین جلوه‌های انحراف در امر تولید، کار و انباشت ثروت در نگاه علی(ع)، ربا می‌باشد که به تبع موضع مکتب اقتصادی اسلام، محکوم شده است.