خطبه فدکیه منبع تاریخ و معارف تشیع است/ پیغام حضرت زهرا(س) به یکی از علما
آیت‌الله سید عزالدین حسینی زنجانی از جمله کسانی است که علاقه خاصی به حضرت زهرا(س) داشتند و به دنبال یک رؤیای صادقه شرحی بر خطبه فدکیه فاطمه(س) نوشته‌اند؛ فرزند ایشان آیت‌الله سید محمد حسینی زنجانی در گفت‌وگو با ایکنا به تشریح چگونگی شرح این خطبه و چاپ کتاب «شرح خطبه حضرت زهرا(س)» پرداخته است.
یکی از ابعاد مهم در بررسی سیره و تاریخ زندگانی حضرت زهرا(س) کنشگری ایشان در دوره بعد از رحلت پیامبر(ص) است؛ آن حضرت تا قبل از این ماجرا عمدتا در قامت ام‌ابیها برای پدر و همسری همراه برای علی(ع) ظاهر شدند و کنشگری اجتماعی ایشان در ذیل رسالت پیامبر(ص) تعریف شده بود ولی بعد از رحلت پیامبر(ص) آن حضرت تا حدودی کنشگری مستقل و البته در دفاع از ولایت و در تکمیل مواجهه حضرت علی(ع) با سقیفه انجام دادند که ایراد خطبه فدکیه بارزترین وجه در این مسئله است.
افرادی تاکنون بر این خطبه شرح نوشته‌اند ولی آیت‌الله سیدمحمد عزالدین حسینی زنجانی از کسانی است که به دنبال تحقق یک رؤیا که ماجرایی شنیدنی دارد، شرحی بر این خطبه بیان کردند که با نام «شرح خطبه حضرت زهرا(س)» به همت فرزندشان منتشر و تاکنون 17 بار چاپ شده است.
خبرنگار ایکنا در این‌باره با فرزند ایشان؛ آیت‌الله سیدمحمد حسینی زنجانی که مسئولیت تدوین، تنظیم و نشر کتاب را بر عهده داشته گفت‌وگو کرده است که در ادامه می‌خوانید؛
ایکنا ـ چه شد که پدر شما آیت‌الله سید عزالدین حسینی زنجانی اقدام به شرح خطبه فدکیه کردند؟
کار کتاب «شرح خطبه حضرت زهرا(س)» از جایی شروع شد که مرحوم والد در ایام فاطمیه و در چندین منبر به شرح خطبه حضرت فاطمه زهرا(س) می‌پرداختند، البته ایشان برای ما و دیگران این‌چنین فرمودند؛ من در ایام فاطمیه که در زنجان بودم، یک روز ظهر استراحت می‌کردم که در عالم رؤیا مرحوم آیت‌الله حاج شیخ محمدحسین غروی اصفهانی را دیدم. ایشان استاد پدرم (مرحوم آیت‌الله میرزا محمود حسینی زنجانی) بودند اما من خودم به محضر مبارک ایشان نرسیده بودم ولی آن دوران به توصیه ابوی از ایشان تقلید می‌کردم؛ ایشان در خواب به من فرمودند؛ «من را حضرت صدیقه طاهره(س) فرستادند، و آن حضرت امر فرمودند که شما خطبه ایشان را شرح کنید». در همین حال بود که از خواب بیدار شدم و خیلی مضطرب بودم که من کجا و شرح خطبه آن حضرت کجا!
از همین‌جا بود که مجموعه یادداشت‌هایی را جمع‌آوری کردند و چند خطبه هم در زنجان داشتند که پراکنده بود؛ البته در مشهد به صورت مستمر به این بحث می‌پرداختند و آن را می‌نوشتند ولی به این نوشته‌ها چندان اعتماد نکردند، لذا بنده مجموعه یادداشت‌ها و سخنرانی‌های ایشان را جمع‌آوری کردم و به قم بردم و دو سال روی آن کار کردم تا به کتاب شرح خطبه حضرت زهرا(س) تبدیل شد.
ایکنا ـ مرحوم آیت‌الله حسینی زنجانی رابطه معنوی خاصی با حضرت صدیقه طاهره(س) داشتند که این اتفاق رخ داد؟
علی‌القاعده علما و بزرگان شیعه، توسلات زیادی به ساحت مقدس آن حضرت داشتند و ایشان نیز همانند آنان؛ همچنین آن مرحوم نسبت به برپایی مجالس برای آن حضرت اهتمام داشتند و به خصوص به فاطمیه دوم یعنی نقل ۹۵ روز خیلی بها می‌دادند و در زنجان آن را مرسوم کردند. در حالی‌که آن موقع در میان مردم، فاطمیه دوم مرسوم نبود. خودشان هم سه روز در منزلشان، عزاداری می‌گرفتند و در مساجد و منازل دیگر هم مردم را تشویق به برگزاری مجلس می‌کردند و منبر هم می‌رفتند و پیرامون خطبه آن حضرت صحبت می‌کردند و همین سبب شده بود تا حضرت زهرا(س) هم عنایات ویژه‌ای به ابوی ما داشته باشند. حتی به خاطر دارم که در اواخر حیاتشان و در دوران بیماری که در منزل تحت مداوا بودند، هنگامی‌که بیماری به ایشان فشار می‌آورد، با تکرار این ذکر به حضرت زهرا(س) متوسل می‌شدند: «یا مولاتی یا فاطمةُ أغیثینی»
خوب است این‌جا ماجرایی را تعریف کنم؛ روزی بنده با آقایی که از متدینین و اهل معنا بود و اظهار ارادت زیادی به امام حسین(ع) داشت و سوم شعبان مجلس می‌گرفت، به منزل ابوی در مشهد رفتیم و ابوی ما از وضعیت زندگی خود گلایه‌هایی داشت و به ایشان گفت که اگر شما نقصی در کار ما می‌بینید، ما را راهنمایی کنید. آن وقت هنوز کتاب شرح خطبه آماده نشده بود و ظاهرا هنوز اقدام جدی نکرده بودند. ایشان گفت؛ به شما ماموریتی درباره خطبه حضرت زهرا(س) داده بودند ولی ظاهرا شما کوتاهی کردید! مرحوم والد گفتند؛ من چه کوتاهی کردم؟ ایشان پاسخ داد که خودتان می‌دانید و ناگهان ایشان یاد آن خواب افتادند.
بعد از این جریان بود که به طور مجدانه به تکمیل کتاب اقدام نمودند و سپس آن مطالب را جمع‌آوری و تکمیل کردیم و به فضل خدا این کتاب به چاپ رسید و در بین اهل علم، متقن‌ترین و بهترین شرح بر این خطبه، همین اثر است.
ایکنا ـ اهمیت این خطبه در چیست؟
شما دقیق‌ترین، متقن‌ترین و درست‌ترین تاریخ صدر اسلام را از زبان حضرت صدیقه طاهره(س) می‌شنوید؛ در درجه اول حضرت مجموعه‌ای از معارف الهی را بیان فرموده‌‌اند. به عنوان مثال در ابتدای خطبه می‌فرمایند: «وَ أَشْهَدُ أَن لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیكَ لَهُ، كَلِمَةٌ جُعَلَ الْإِخْلَاصَ تَأْوِیلَهَا، وَ ضَمَّنَ الْقُلُوبَ مَوْصُولَهَا، وَ أَنَارَ فِی الْفِكْر مَعْقُولَهَا». یعنی گواهی می‌دهم که جز خداوند، معبودی نیست. این کلمه (شهادت به یگانگی خداوند) کلمه‌ای‌ست که اخلاص، تأویل آن است. درک توحید او در درون تمامی قلب‌ها قرار داده شده و فکر و اندیشه به نور و عظمت آیات الهی، منور گشته است. یا در بخش دیگری فرمودند که فلسفه امامت ما برای مردم این است که امت را نظم می‌بخشد و خلأها را پر می‌کند؛ نکته اصلی این‌جاست که علوم اهل بیت(ع) از جانب خداوند به آنان رسیده است و به همین دلیل همه مشکلات و معضلات را پاسخگو است.
یکی از مواردی که مرحوم والد بر آن تاکید داشتند، خطبه حضرت صدیقه(س) با زنان انصار بود؛ حضرت در این خطبه گلایه کردند که ابوالحسن(ع) چه تقصیری داشت که این‌طور او را تنها گذاشتید و بعد خود حضرت پاسخ دادند که علی مجذوب خدا بود ولی شما نتوانستید برای خدا کار کنید. لذا حضرت فاطمه(س) خیلی تند با آنان برخورد کردند. به طور کلی این خطبه یک دوره تاریخ تشیع و تاریخ دقیق و صحیح صدر اسلام است.
ایکنا ـ این کتاب ظاهرا با اقبال خوبی هم روبرو شد؟
بله. نزدیک 17 بار به چاپ رسیده است و الان هم چاپ هجدهم در دست اقدام است و بوستان کتاب آن را چاپ خواهد کرد.
ایکنا ـ گاهی عده‌ای درباره سند این خطبه تردید و خدشه ایجاد می‌کنند، آیا چنین چیزی درست است؟
خیر. مرحوم والد درباره سند این خطبه هم بحث کرده‌اند و این خطبه نه تنها در منابع شیعه بلکه در آثار اهل سنت از جمله در «بلاغات النساء» آمده است و سند آن مشکلی ندارد ضمن اینکه محتوای خطبه بهترین دلیل بر این است که از یک انسان معصوم(ع) صادر شده است.
ایکنا ـ محورهای اصلی کتاب شرح خطبه فدکیه چیست؟
مرحوم والد بعد از بیان مقدمه و انگیزه خود از نگارش این شرح، ابتدا به بررسی سند این خطبه پرداخته و پس از آن به بیان تاریخی موضوع فدک و اهمیت آن اشاره نمودند. سپس به شرح دقیق و مفصل کلمات از ابتدای این خطبه که حمد و ثنای الهی است، پرداختند و به ترتیب موضوعات مهمی که در این خطبه وجود دارد را شرح و واکاوی نمودند. به طور کلی این موضوعات عبارتند از بحث در مورد توحید و صفات الهی، نبوت، قرآن و فلسفه احکام، ولایت و خلافت مولای متقیان (ع)، غصب فدک و دفاع از حق خود در برابر غاصبین.
ایکنا ـ چرا در آن مقطع با وجود حضور حضرت علی(ع)، حضرت صدیقه طاهره اینگونه وارد میدان شدند و این خطبه ایراد فرمودند؟
چون مخالفان حق الهی علی(ع) را غصب کرده بودند و این حق کمی نیست زیرا مسیر اسلام را منحرف کردند لذا آن حضرت احساس تکلیف و احساس وظیفه کردند و دستور دادند تا چادری در مسجد کشیده شود و با تعدادی از زنان و مردان اهل بیت(ع) به سمت مسجد حرکت کردند و این خطبه غراء را ایراد فرمودند. مسئولیتی که بر گردنشان بود حضرت را وادار به این کار کرد.
ایکنا ـ بسیاری از معارف اسلامی در این خطبه وجود دارد و صرفا بحث فدک مطرح نیست، علت این مسئله چیست؟
همان‌طور که اشاره شد، حضرت در این خطبه به توضیح معارف الهی و اصول عقائد اشاره فرمودند و به موضوع مهم توحید و شرک پرداخته و آن را تبیین و معنا کرده‌اند. در این کتاب نیز به تبیین برخی واژه‌ها و مفاهیمی از متن این خطبه پرداخته شده است. واکاوی کردن تاریخ زندگی صدیقه طاهره(س) در شرایط امروز به معنای بیان مظلومیت اهل بیت(ع) بعد از پیامبر(ص) و ظلم‌هایی است که بر آن‌ها وارد شده است اما نه به عنوان یک موضوع شخصی، بلکه به عنوان اینکه سر منشا تمامی اختلافات در دین خدا و تمامی ظلم‌ها و فسادهایی که تا به امروز بشریت گرفتار آن‌هاست، انحراف مردم از صراط مستقیمی است که برای هدایت آنان از جانب خداوند معین شده بود و تمامی این مصائب از غصب خلافت الهی مولای متقیان(ع) شروع شده است. لذا اگر ریشه اختلافات روشن شود، خیلی از شبهات و سؤالات حل خواهد شد.
ایکنا ـ محتوای خطبه و شرح آن در دفاع از ولایت بر چه مباحثی تاکید دارد؟
حضرت صدیقه(ع) در قسمتی از خطبه پس از اشاره به وضع مردم پیش از ظهور اسلام و تفاوت‌های چشم‌گیر آن پس از بعثت پیامبر خدا(ص) به بیان رشادت‌ها و مجاهدت‌های مولای متقیان(ع) در رکاب پیامبر پرداختند. حضرت در ابتدا، با یادآوری رسالت پیامبر و دفاع از رهبری و امامت بر حق امیرالمؤمنین(ع) و حق مالکیت خویش بر فدک از لحاظ قانون ارث در اسلام، با سازشکاران سیاسی اتمام حجت کردند. ایشان در فرازی از خطبه می‌فرماید: «هان ای مردم! بدانید من فاطمه‌ام و پدرم محمّد صلی الله علیه و آله، انتها و ابتدای کلامم یکی است؛ هرگز آنچه می‌گویم غلط نبوده و آنچه انجام می‌دهم ظلم نیست.»
نکته بارز در خطبه حضرت زهرا(س) این است که آن حضرت با فصاحت و بلاغت خاصی به دفاع از مقام ولایت و امامت حضرت امیر(ع) می‌پردازند. در فرازی از این خطبه می‌فرماید: «... و چون خداوند پیامبرش را به خانه انبیا فراخواند، جایی که برگزیدگانش زندگی می‌کنند، خارهای نفاق‌تان سر برون آورد و پوشش دین‌تان رنگ باخت و صدای سرکرده گمراهان درآمد و پست مهره‌ای ذلیل و ناشناخته ظهور کرد و نازپرورده جاهلان مفسد زمزمه سر داد. پس بر دل‌ها و زندگی‌تان سوار شد... و شما بر حق غضب کردید...» دفاع از حریم ولایت توسط یک زن و بذری که ایشان در مسجد با سخنان مستدل و منطقی خود کاشتند، بعدها در بیعت مردم با حضرت علی(ع) پس از مرگ خلیفه سوم به ثمر نشست.
همچنین آن حضرت در قسمتی از این خطبه، مسئله امامت را به عنوان سپر و پناه از ایجاد تفرقه در میان امت اسلام دانستند: «و إمامتنا أماناً للفرقة...» چراکه هر بلایی بر سر امت مسلمان بعد از فقدان پیامبر آمد، فراموشی و انحراف از امامتی که پیامبر اکرم(ص) از ابتدای بعثت خود بر آن تاکید داشته و تا واپسین لحظات حیات مبارکشان بدان تاکید فرمودند.
ایکنا ـ چه لزومی داشته که حضرت ابتدا درباره توحید و دیگر معارف دین در این خطبه صحبت کنند؟
شاید بتوان گفت که علت بیان اصول دین و به ویژه مسئله توحید توسط حضرت زهرا(س) در این خطبه، این است که ریشه تمامی ظلم‌ها و انحرافاتی که پس از شهادت پیامبر خدا(ص) واقع شد، انحراف جامعه اسلامی از توحید بود چراکه ما معتقدیم حتی امروزه تمامی مشکلات و معضلاتی که انسان در موضوع دیانت و جهان‌بینی وحیانی با آن روبه‌رو می‌شود ناشی از ضعف و نقصان در توحید است. اگر توحید انسان صحیح باشد، نبوت و امامت و نیز عدل و معاد هم به تبعیت از آن صحیح خواهد بود. آن‌هایی که با ولایت مولای متقیان(ع) مبارزه کردند و حق الهی ایشان را غصب نمودند در واقع قلوبشان خالی از ایمان به خداوند بود و ابتدا در توحید معضل داشتند.
ایکنا ـ آیا در شرح این خطبه به قرآن هم استناد شده است؟
با بررسی روایات و احادیث در می‌یابیم که پیامبر اعظم و اهل بیت طاهرین(ع) ایشان و به ویژه حضرت زهرا(س) مفسران حقیقی قرآن کریم هستند و فرمایشات آنان در واقع مکمل و تفسیر کننده کلام الهی است لذا در فرمایشات آنان اشاره‌های فراوانی به آیات قرآن کریم شده است. حضرت زهرا(س) نیز در لابه‌لای این خطبه اشاره‌های زیادی به آیات شریفه قرآن کریم دارند غیر از آن که قسمتی از این خطبه به قرآن و فلسفه احکام اختصاص دارد. به عنوان مثال در آن قسمتی که حضرت زهرا(س) خود را به مردم معرفی می‌کنند، آیه 128 سوره مبارکه توبه را تلاوت می‌فرمایند: «لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ» که اشاره به پدر گرامی‌شان حضرت خاتم الأنبیاء (ص) دارد.
ایکنا ـ مردم و به خصوص نسل جوان با توجه به فاصله زمانی امروز و آن روزگار چگونه می‌توانند از آن بزرگوار و نیز سایر ائمه(ع) الگو بگیرند؟
با بررسی صحیح روایات و سخنان و سیره اهل بیت(ع) مشخص می‌شود که آن حضرات فراتر از زمان هستند و نمی‌شود آنان را محدود به برهه خاصی از زمان کرد. این ما هستیم که باید خودمان را با ایشان تطبیق کنیم و سیره عملی و اخلاقی آن بزرگواران را ملاک قرار دهیم. اگر ما از فرصت‌ها به خوبی بهره ببریم و به طور راستین و خالصانه، زندگی حضرت صدیقه طاهره(س) را مطرح کنیم، کدام انسانی است که ضرورت چنین حرکتی را درک نکند.
معارف قرآن و اهل بیت(ع) که از آن تعبیر به ثقلین می‌شود، با فطرت انسانی مطابقت دارد فلذا هر انسانی اگر به درستی با این معارف روبه‌رو شود، با قلب و فطرت خود آن را می‌پذیرد. اقدامات و رفتار اهل بیت(ع) نیز پشتوانه الهی دارد و به حکم قرآن و فرمایشات پیامبر اسلام(ص)، آن حضرات هیچ‌گاه از روی خواهش‌های نفسانی دست به اقدامی نمی‌زدند و هرچه می‌کردند از سوی فرامین آسمانی بوده است. اگر این نکته را به خوبی بتوانیم درک کنیم، جایی برای ابهام نسبت به اقدامات معصومین(ع) برایمان باقی نمی‌ماند.
آن حضرت برای تبیین درست امامت و نیز اقامه عفت، برخواستند و اساسا فلسفه وجودی زن و چگونگی رفتار با آن را بیان کردند و پاسخ این‌ها در لابه‌لای این خطبه وجود دارد.
به طور کلی ما معتقدیم که محتوای فرمایشات اهل بیت رسالت(ع) ریشه در فطرت انسانی دارد و هر انسان پاک فطرتی در مواجهه با معارف خالص وحیانی که از ناحیه پیامبر و اهل بیت طاهرین ایشان صادر می‌گردد، احساس پذیرش باطنی و قلبی در خود می‌یابد. اشاره به فرمایشات حضرت زهرا(س) در این خطبه، مخصوصا مباحثی که در مورد توحید الهی بیان شده است، خود می‌تواند دریچه مهمی برای توجه و تذکر جامعه به معارف ناب شود چراکه فرمایشات آن حضرات نیز همانند خودشان بی‌نظیر است و قابلیت قیاس با دیگران را ندارد چراکه سرچشمه الهی و آسمانی دارد و بشر به خودی خود راهی برای دسترسی به آن ندارد. علاوه بر آن، رابطه قلبی و عمیق میان آن حضرت و همسرشان امیرالمؤمنین(ع) و نیز سیره اخلاقی زندگانی آن دو بزرگوار می‌تواند همواره به عنوان الگویی زیبا برای زنان و دختران باشد که البته با مطالعه و تبلیغ صحیح آن به جامعه میسر خواهد بود.
گفت‌وگو از عطاالله اسماعیلی
انتهای پیام
