پرتره‌نگاری، ضرورتی که از آن غافلیم/ «چ»؛ چمران از زاویه دید حاتمی‌کیا

پرتره‌نگاری یکی از گونه‌های رایج در سینمای جهان است و ترسیم شخصیت‌های مهم جهان اهمیت ویژه‌ای به این ژانر می‌دهد، اما این ژانر در سینمای ایران بسیار کمرنگ است، به‌خصوص درباره شخصیت‌های معاصر این کم کاری بیشتر به چشم می‌آید. به عنوان مثال فیلم «فرزند صبح» تنها اثری است که با محوریت امام خمینی(ره) ساخته شده و پس از سال‌ها هنوز در معرض نمایش قرار نگرفته است. این نوع نگرش بیانگر آن است که ما دوست داریم تنها نگرش خودمان را در فیلم‌های پرتره مشاهده کنیم.

کم‌کاری در پرتره‌نگاری سبب شده نتوانیم شخصیت‌های برجسته انقلاب را به جوانان بشناسانیم و حتی برخی مواقع این سهل‌انگاری موجب ساخت آثار مغرضانه در این باره شده است.

 

در این میان فیلم سینمایی«چ» ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا یکی از نمونه‌های آثار پرتره است، «چ» هفدهمین تجربه ابراهیم حاتمی‌کیا در مقام کارگردان است. در این اثر سینمایی ۲ روز از زندگی شهید چمران تصویر می‌شود؛ دو روزی که به دنبال آن شهر پاوه از دست دشمن آزاد می‌شود.
چ، از نظر ساخت یکی از دشوارترین فیلم‌های سینمایی ایران است. ۵۲۰ پلانی است که فیلم دارد گویای این نکته است؛ همچنین زمان 5 ماهه فیلمبرداری نشان می‌دهد تک‌تک سکانس‌ها با وسواس خاصی ضبط شده‌اند. این اثر هم مانند بسیاری از آثاری سینمایی حواشی خاص خود را داشت و اختلاف نظر فریبرز عرب‌نیا با ابراهیم حاتمی‌کیا یکی از مهم‌ترین این موارد بود و همین امر سبب شد تا سکانس‌های پایانی به دلیل عدم حضور عرب‌نیا با بدل ضبط شود.

بیشتر نقدهای که درباره چ صورت گرفته بیش از این‌که به بعد فنی اثر باشد به فیلمساز برمی‌گشت و همین عامل سبب شد تا عده‌ای برای مخالفت با حاتمی‌کیا چ را نادیده بگیرند، در صورتی که در این اثر صحنه‌های فراوان زیبایی وجود داشت.

 

این فیلم سینمایی در زمان نمایش، حواشی خاص خود را داشت. علی کشوری فرزند شهید کشوری با انتقاد از نحوه پرداختن حاتمی‌کیا به نقش شهیدان کشوری، شیرودی، سهیلیان و تیمسار فلاحی گفت: حاتمی‌کیا حتی به خودش اجازه داد در نشست خبری فیلم در جشنواره به یک مطلب نادرست اشاره کند، او مدعی است، شهید کشوری کسی بود که بعد از جنگ شناخته شده بود، در حالی که شهید کشوری مبارزاتش را در زمان شاه و در زمان ارتش شاهنشاهی آغاز کرد و همچنین به دلیل دستگیری توسط ساواک مورد شکنجه قرار گرفت و در عملیات پاوه که در فیلم «چ» به نمایش گذاشته می‌شود حضور فعالی داشت، در واقع شهید کشوری در این عملیات همراه با شهید شیرودی و شهید سهیلیان پاوه را نجات می‌دهند… من نمی‌دانم حاتمی‌کیا بر پایه چه اسناد و مستنداتی فیلم «چ» را ساخته‌ است که به آن شکل در می‌آید و بعد هم عنوان می‌کند که من چمران خودم را ساخته‌ام! همچنین اکران این فیلم موجب اعتراضاتی از سوی برخی شخصیت‌های فرهنگی و سیاسی کردستان ایران شد.
در این فیلم سینمایی که بنیاد سینمایی فارابی تهیه‌کننده آن است؛ فریبرز عرب‌نیا، مریلا زارعی، بابک حمیدیان، مهدی سلطانی، امیررضا دلاوری، سعید راد و پیام لاریان نقش آفرینی کرده‌اند. در خلاصه داستان این فیلم آمده؛ در اواخر مرداد سال ۱۳۵۸، مصطفی چمران (فریبرز عرب‌نیا) از طرف دولت موقت مأموریت پیدا می‌کند به پاوه برود و درگیری داخلی به‌وجودآمده در آنجا را خاتمه دهد. سه رأس درگیری موردنظر را مردم پاوه، کرد‌های جدایی‌طلب و رزمندگان پاسدار تشکیل می‌دهند. چمران با تکیه بر نگاه عرفانی و بینش صلح‌جویانه‌اش، هم باید در برابر جسارت و میل به عدالت‌طلبی اصغر وصالی (بابک حمیدیان) به عنوان فرمانده پاسداران مستقر در پاوه مقاومت کند و هم عنایتی (مهدی سلطانی) به عنوان رئیس کرد‌های شورشی را قانع کند که دست از درگیری بردارد.
وصالی که جوانی پرشور است و روحیه‌ای انقلابی دارد صلح‌طلبی و میل چمران به جلوگیری از برخورد‌ها و ملایمت او را به انفعال تعبیر می‌کند و مدام با او کشمکش دارد. تیمسار فلاحی (سعید راد) فرمانده نیروی زمینی ارتش هم در این میان نماینده نگرش دیگری به جنگ است و سعی می‌کند اوضاع را طبق تشخیص خود مدیریت کند. چمران همه تلاشش را می‌کند که گروه‌های فکری و عقیدتی مختلف را به وحدت و رفتار عاقلانه تشویق کند، اما برخلاف پیش‌بینی‌های او نه عنایتی که رفیق قدیمی او نیز هست پیشنهاد صلح را می‌پذیرد و نه وصالی و همسنگرانش حاضر می‌شوند دست از مقاومت بردارند. بدین ترتیب چمران که دردی عارفانه را در دل تحمل می‌کند، دو روز سخت و طاقت‌فرسا را پشت سر می‌گذارد، در حالی‌که نیرو‌های معارض در حال تسخیر شهر هستند. تا این که به فرمان مستقیم امام خمینی نیرو‌های رزمی کافی از مرکز به سرعت به محل اعزام می‌شوند و درگیری‌ها پایان می‌یابد.
مهدی چمران برادر درباره شخصیت‌پردازی فیلم چ به خبرنگار ایکنا می‌گوید: من در ساخت این فیلم سینمایی با ابراهیم حاتمی‌کیا همراه بودم، البته این فیلم یک اثر مستند نیست؛ اما باید بگویم حاتمی‌کیا مطالعات فراوانی روی اتفاقات پاوه در ابتدای انقلاب انجام داد و در این باره با افراد زیادی گفت‌وگو کرد و  با این پشتوانه فیلمنامه چ نگاشته شد و سپس مقابل دوربین رفت. درام ‌پردازی در این اثر به واسطه اقتضائات سینمایی شکل گرفته، اما کلیت کار منبعث از تحقیقات فیلمساز درباره اتفاقات پاوه بود.

 

وی افزود: از این نکته نباید غافل شد که تصویرگری از شهدا بسیار دشوار است، اما آن چیزی که در چ، رخ داده است یک اتفاق هنرمندانه و خوب است. وقتی حاتمی‌کیا در حال نگارش فیلمنامه بود، گفتگو‌هایی با من انجام داد که پس از آن اصلاحاتی روی متن صورت گرفت. 
چمران در پایان با بیان این‌که درباره سرداران انقلاب حتماً فیلم ساخته شود، تصریح کرد: پرتره نگاری از شخصیت‌های انقلاب یک امر ضروری است، در این میان ممکن است اعتراضاتی هم پیش آید، اما منتقدان باید بدانند، فیلم مستند با فیلم سینمایی متفاوت‌های بسیار دارد و نیاز نیست هرچه آنچه در مستند رخ می‌دهد در فیلم سینمایی هم ترسیم شود. 
در پایان باید یادآور شد، جدا از فیلم سینمایی چ، چند فیلم دیگر از جمله یک مستند و یک سریال به زندگی شهید چمران پرداخته شده است، اما عمده این آثار کیفیت لازم را ندارد و در پرتره‌نگاری از سایر نام آوران ایران زمین نیز کوتاهی شده است، به همین جهت ضرورت ورود جدی و محققانه  به این قبیل موضوعات به شدت احساس می‌شود.
گزارش از داوود کنشلو
انتهای پیام