تقلید مانع آزادی نیست/ رد تفکرناپذیری مفاهیم مدرن در رجوع به سنت

به گزارش ایکنا، یوسف خانمحمدی، عضو هیئت علمی دانشگاه مفید امروز هفتم خردادماه در این نشست با بیان اینکه قرآن کریم مبانی و اصول آزادی مانند عقلانیت، علم و آگاهی و گفت‌وگو را بیان کرده است، گفت: یکی از راهکارهای قرآن برای آزادی، گفت‌و‌گو است و اولین شرط برای گفت‌وگوی موفق از منظر قرآن تساوی و برابری در طرفین گفت‌وگو است.

وی با بیان اینکه دومین مؤلفه مهم در گفت‌وگو، تخصص و آگاهی است، افزود: همان طور که موسی(ع) دعا می‌کند که خدایا به من مشاوری امین و دارای زبان فصیح عنایت کن، امروز هم این مسائل در دیپلماسی مهم است و فرد توانمند در گفتار برای پیشبرد دیپلماسی لازم است؛ در تاریخ هم داریم که اولین نماینده پیامبر به یکی از مناطق اسلامی فردی بود که دارای زبان و لسان گویا و چهره زیبا بود و خانواده خوبی داشت.

خانمحمدی با تأکید بر مشترکات در گفت‌وگو تصریح کرد: در نامه‌های پیامبر، ایشان اولین کلام را از مشترکات به میان می‌آورد، بنابراین در هر گفت‌و‌گو باید بر مشترکات تمرکز کنیم همچنین خوشبینی به گفت‌وگو و مذاکره از دیگر مؤلفه‌هاست؛ نباید در این زمینه بدبینی داشته باشیم، لذا در قرآن معمولا نگاه مثبتی به گفت گوی مؤدبانه وجود دارد.

خانمحمدی با بیان اینکه از روش‌شناسی تفسیر سیاسی در این زمینه بهره برده است، اظهارکرد: براساس منطق قرآن کریم، استبداد، هوای نفس و پرهیز از عقلانیت از جمله موانع آزادی از نگاه قرآن کریم هستند.

وی به بحث رهبان و احبار و تأثیر تفکر و نوع قرائت آنان از دین بر روی مردم اشاره کرد و گفت: قرآن کریم احبار و رهبان را در مواردی مورد شماتت قرار داده است، زیرا مانع آزادی مردم بودند.

در ادامه، حجت‌الاسلام کاظم قاضی‌زاده، استاد سطح عالی حوزه علمیه در نقد سخنان ارائه‌دهنده این بحث گفت: در حوزه آزادی و نسبت آن با مفاهیم دینی و در راس آن قرآن کارهای زیادی انجام شده ولی جای تدقیق بیشتر بحث وجود دارد.

میان تفسیر و تدبر تفاوتی نیست

وی افزود: ارائه‌دهنده گفتند که از روش‌شناسی تفسیر سیاسی در این زمینه بهره برده است، ولی هرقدر تأمل کردم، تفاوتی میان روش ایشان و کاری که معمولاً در حوزه مباحث نظریه‌پردازی قرآنی از سوی دیگران انجام می‌شود، دیده نشد؛ ایشان بحث تاریخ‌باوری، پرهیز از اسرائیلیات، تدبر به جای تفسیر (که از نظر بنده خیلی مهم نیست، زیرا تفسیر و تدبر روش متفاوتی محسوب نمی‌شود، گرچه برخی افراد جوان تفاوت قائل شده‌اند) یا توجه به اهداف و مقاصد قرآن را بیان کردند که عمدتاً روشی عام در مباحث قرآن‌پژوهی است.

قاضی‌زاده با بیان اینکه مفهوم آزادی در قرآن گاهی به معنای رهائی از بند شیطان است که به آزادی معنوی تعبیر می‌شود، اظهار کرد: گاهی آزادی، حقوقی است که قرآن به افراد عبد و حر اشاره دارد. همچنین گاهی آزادی به معنای آزادی سیاسی است؛ یعنی حاکمیت مانع آزادی شهروندان نشود و شخص در ابراز نظرات خود آزاد باشد، ولی در این مقاله، میان آزادی سیاسی از حیث موانع و ... سایر آزادی‌ها مرزبندی نشده است.

این استاد حوزه علمیه با بیان اینکه ایشان ذکر کرده که هوای نفس از جمله موانع آزادی است، تصریح کرد: ایشان آورده که استبداد مانع آزادی است، در اینجا این سؤال مطرح است که آیا استبداد مانع آزادی خود آن فرد است یا دیگران از طرفی ممکن است کسانی آزادی معنوی نداشته باشند، ولی می‌توانند آزادی سیاسی و حقوقی داشته باشند. نتیجه آنکه وقتی خلط میان مرزها صورت بگیرد، برخی سؤالات ایجاد می‌شود.

قاضی‌زاده با بیان اینکه ایشان احبار و رهبان را مانع آزادی دانستند، اظهار کرد: آیا احبار و رهبان در فکر افراد اثر گذاشته و آنان را از امور واهی می‌ترسانند یا به نحو دیگری مانع آزادی آنان هستند که در مجموع مانع آزادی محسوب نمی‌شوند. البته رهبان و احبار می‌توانند مردم را فریب دهند، ولی مانع آزادی آنان نیستند و ریشه اصلی در نوع برخورد خود افراد است.

تقلید، مانع آزادی نیست

وی ادامه داد: ایشان همچنین تقلید بی‌تأمل را مانع آزادی سیاسی دانسته است، در حالی که تقلید ربطی به آزادی ندارد و اگر مانع هم باشد، مانع درونی و مرتبط با ساختار ذهنی افراد است.

وی با بیان اینکه ایشان ملوک و پادشاهان مستبد را مانع آزادی دانسته است، بیان کرد: به نظر بنده موانع آزادی که ایشان ذکر کردند، عمدتاً موانع درونی بود و این نوع موانع هم امری مخفی نبوده و از بدیهیات است.

این استاد سطح عالی حوزه با اشاره به سازوکارهای بیان شده در قرآن در مورد آزادی اظهار کرد: سازوکارها برخی اعم است مانند علم و تفکر و عقل‌گرایی و مخصوص آزادی سیاسی نیست و به هر مفهوم مثبت زندگی قابل تسری، توسعه و طرح است و می‌توان این ساز و کارها را حتی به خانواده موفق، استقلال و ... هم مرتبط دانست.

قاضی‌زاده با اشاره به بحث قرائت‌های دینی ارائه شده از سوی ارائه‌دهنده بیان کرد: وی گفته است که نوع تفسیر دین نقش مهمی در توسعه و انحطاط جوامع داشته است که بنده این مسئله را قبول ندارم؛ امروز قرائت‌های مختلف از مبانی دینی در جامعه ما می‌شود که برخی از این قرائت‌ها با وجود سنتی بودن به آزادی نزدیک‌تر است و برخی که جدیدتر و نزدیک به روشنفکری هم هستند، از آزادی دورترند ضمن اینکه در قرآن بحث رهبان و احبار ارتباطی با قرائت و تفسیرهای دینی ندارد.

رجوع به سنت؛ نقطه قوت نواندیشان دینی

همچنین صادق حقیقت، عضو هیئت علمی دانشگاه مفید با بیان اینکه آقای خانمحمدی نواندیش دینی است و هدف خوبی دارد، به خصوص در بحث رجوع به قرآن و سنت بیان کرد: نقطه مثبت ارائه ایشان این است که به متون مقدس برای نواندیشی دینی رجوع شده است؛ نواندیشان دینی تلاش می‌کنند که علاوه بر مباحق عقلی و برون دینی از مسائل درون دینی نیز بهره ببرند، ولی مشکل این است که آیا ادعا مستدل است یا خیر.

وی با بیان اینکه آنچه در قرآن می‌بینیم، آزادی‌ها به این صورت که ایشان گفتند تضمین نشده است، افزود: انتقاد اول از ایشان این است که میان آزادی‌های سیاسی و اجتماعی و معنوی و ... خلط شده است و آزادی های حقوقی و سیاسی را یکسان گرفته است.

حقیقت اظهار کرد: همچنین مرز میان مفاهیم سنتی و مدرن روشن نشده؛ گویا مفاهیم مدرن به خودی خود در سنت وجود دارند، در حالی که بنده مقاله‌ای در این زمینه نوشته‌ام  که گزاره‌های زائیده شده در دوره مدرن، در سنت نیست، ولی در سنت ظرفیت‌هایی وجود دارد که آن ظرفیت‌ها با مفاهیم مدرن نسبتی دارند که نواندیشان دینی می‌توانند از آن استفاده کنند، ولی نباید به صورت دست و دلباز سراغ قرآن و روایت برویم و هر چیزی را برداشت کنیم. 

لزوم تعیین حد انتظار از قرآن

وی ادامه داد: شما باید پاسخ دهید که انتظارتان از قرآن چیست؟ آیا انتظار دارید قرآن به همه مفاهیم مدرن پرداخته باشد؟ بنده این را قبول ندارم بلکه قرآن، قواعد کلی دارد که یک نوع سازگاری با تفکر نواندیش دینی دارد. اشکال دیگر بحث این است که روش‌شناسی درستی اتخاذ نشده است؛ یعنی هر چیزی که در قرآن مدنظر است، بگیریم، ولی مسائلی که مد نظر ما نیست، کنار بگذاریم.

مفاهیم مدرن در رجوع به سنت تفکرناپذیرند

عضو هیئت علمی دانشگاه مفید با بیان اینکه مفاهیم مدرن در دل سنت به خودی خود تفکرناپذیر است، یعنی سنت ما نمی‌تواند انقلاب را به عنوان مفهوم مدرن نه اثبات و نه رد کند، اظهار کرد: اگر آزادی سیاسی مفهومی مدرن است باید شاخص‌بندی شود، زیرا آزادی مدرن در قرآن، تفکرناپذیر است ولی آزادی‌های عمومی برخی تفکرپذیر و برخی تفکرناپذیر شده است.

وی با بیان اینکه شرایط گفت‌و‌گو در قرآن نیست و واژه «قل» ربطی به گفت‌و‌گو ندارد و واژه عامی است افزود: عنوان کرسی تضمین آزادی در قرآن است؛ در حالی که قرآن، آزادی را تضمین نکرده بلکه به صورت مبانی بعیده به آن پرداخته است؛ اگر مقصود ساز و کارهای آزادی باشد باز هم قرآن سازوکاری برای تضمین آزادی ندارد.

حقیقت تصریح کرد: قرآن به رئوس کلی هدایت پرداخته و مبادی بعید و برخی مبادی قریب را در بحث آزادی سیاسی بیان کرده است، ضمن اینکه باید آزادی سیاسی را از سایر آزادی‌ها جدا کنیم؛ قرآن روح کلی و خطوط کلی هدایتی که ارائه کرده با آزادی سازگار و با استبداد ناسازگار است، در غیر این صورت قرآن نه آزادی‌های سیاسی به مفهوم مدرن را تضمین و نه ساز و کارهای آن را تضمین کرده است.

وی تأکید کرد: خداوند نظریه‌پرداز آزادی در قرآن نیست، ولی اگر نظریه‌پرداز و نواندیش دینی بتواند از دل قرآن، نظریه آزادی بیرون بیاورد، مطلوب است.

نقدها را می‌پذیرم

خانمحمدی در سخنان مجدد خود اظهار کرد: من اکثر این موارد مورد نقد را می‌پذیرم، ولی برخی موارد پاسخ دارد؛ از جمله در بحث احبار و رهبان، مشکل اساسی جهان اسلام در عصر کنونی تفسیرهایی است که از دین ارائه می‌شود، رادیکالیسم و جنگ‌هایی که امروز در منطقه شکل گرفته، ناشی از تفکر برخی افراد مانند تفکرات سیدقطب، عبدالرحمان ندوی و برادر سیدقطب یعنی محمد قطب است؛ شهید مطهری فرمودند چند نفر هستند که اگر دیدگاه‌های آنان به هر جامعه وارد شود آن را تخریب خواهد کرد.

وی افزود: این‌ها افراد جامعه را به دو دسته جاهلی و راه‌یافته تقسیم‌بندی کرده و درگیری دائمی میان اقشار مختلف مردم ایجاد می‌کنند؛ در این پروژه‌ای که بنده نوشته‌ام دنبال جلوگیری از این مشکلات هستم؛ زیرا وقتی یک عالم دینی نوعی از تفسیر از دین ارائه می‌دهد، فقط نظریه نیست، بلکه می‌تواند در بخش‌هایی از جامعه موثر باشد.

استبداد مورد پذیرش قرآن نیست

خانمحمدی با اشاره به بدیهی بودن استبداد که از سوی ناقدان عنوان شد اظهار کرد: جامعه مستبد، جامعه غیرمطلوب از نگاه قرآن است، ولی بحث استبداد به این بدیهیتی که عنوان شده، نیست.  

وی ادامه داد: ما باید برای حل مشکلات خود باید به صدر اسلام بازگردیم، ولی نه صدر اسلام در نزد ما هست و نه ما می‌توانیم برگردیم، ولی هر مطالعه تاریخی، مطالعه امروز است، بنابراین می‌توانیم با روشمندی علمی برای حل مشکلات امروز از صدر اسلام بهره ببریم.

خانمحمدی با اشاره به بحث تضمین آزادی در قرآن که از سوی ناقدان رد شده بود، بیان کرد: در قرآن نظریه در مورد آزادی  و سیاست و ... نیامده، بلکه نظریه‌پرداز با توجه به تجربه بشری و دستاوردهای تاریخی بشر، مقتضیات زمان، عقلانیت و ...می‌تواند سراغ قرآن رفته و مفاهیم آن را استخراج و سازگاری ایجاد کند ضمن اینکه این نظریه، دائمی هم نیست و ممکن است در طول چند سال بعد در صورتی که نظریه مشکلات را حل نکند، نواندیشی دیگری صورت بگیرد.

مفاهیم مدرن در رجوع به قرآن تفکرپذیر است

همچنین قاضی‌زاده در نقدی به سخنان حقیقت در مورد تفکرناپذیری آزادی گفت: آنچه شاخصه آزادی‌های سیاسی و اجتماعی است می‌توان از دل اندیشه دینی استخراج کرد و تصور نمی‌کنم این مفاهیم تفکرناپذیر باشند، زیرا یکی از تلاش‌های نواندیشان دینی در برابر کسانی که منکر رابطه دین و مفاهیم جدید هستند، همین است که این مفاهیم تفکرناپذیر نیست گرچه ممکن است تفکری در مورد آن نشده باشد.

حقیقت در دفاع مجدد گفت: برخی مفاهیم مانند تعریف مدرن از انقلاب در سنت وجود ندارد، زیرا زاده دوره مدرن است؛ دسته دیگر مفاهیم سیاسی در دوره مدرن به شکل مدرن و در دوره کلاسیک به صورت کلاسیک بوده است مانند مفهوم عدالت؛ مفاهیم مدرن در دوران سنت امکان تفکر آن‌ها وجود نداشته است.

انتهای پیام